Zaburzenie osobowości są zaburzeniem struktury charakteru i sposobu zachowania się, jest zaburzeniem funkcjonowania indywidualnego i społecznego. Zaburzenia osobowości pojawiają się w późnym dzieciństwie i diagnozuje się je po 17 roku życia. Nie są związane z uszkodzeniem lub chorobą mózgu, występującymi zaburzeniami psychicznymi. Są utrwalonym wzorcem zachowania. Zazwyczaj prowadzą do trudności w funkcjonowaniu społecznym.
Osobowość pograniczna należy w Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych do osobowości chwiejnej emocjonalnie. Typ pograniczny osobowości chwiejnej emocjonalnie jest znany pod nazwą osobowość z pogranicza, osobowość borderline (borderline personality). Ta kliniczna postać zaburzeń charakteryzuje się zachowaniami impulsywnymi i brakiem samokontroli emocjonalnej. Zaburzenia osobowości typu borderline nie są diagnozowane u dzieci. Problemy ze zdrowiem psychicznym dzieci i młodzieży są diagnozowane w tym okresie, jako zaburzenia rozwojowe, emocjonalne, afektywne, psychotyczne i zachowania. Wymagają diagnozy i wczesnej interwencji psychoterapeutycznej bądź psychiatrycznej.
W świetle współczesnej wiedzy psychopatologicznej pojęcie osobowości pogranicznej ciągle jest przedmiotem dyskusji, na ile jest zaburzeniem osobowości i nieprawidłowego stanu psychicznego, zaburzeniem o charakterze neurotycznym i psychotycznym. Istnieją krytyczne stanowiska dotyczące postrzeganie zaburzenia, jako jednorodnego typu zaburzenia. Istnieją klinicyści, którzy uważają, że ten typ osobowości warunkują czynniki biologiczne specyficzne dla chorób afektywnych i zaburzenia nastroju.
Objawy Zaburzenia Osobowości typu Borderline
Cechy Osobowościowe Borderline
Zaburzenie osobowości cechuje:
- Brak stabilności emocjonalnej. Niezdolność do kontrolowania zachowań emocjonalnych, niezrównoważenie emocjonalne.
- Szybka eskalacja stanów emocjonalnych. Na przykład irytacja przeradza się szybko we wściekłość, smutek w rozpacz. Labilność i zmienność nastrojowa, chroniczne przeżywanie negatywnych uczuć, powoduje nieustanną burzliwość emocjonalną.
- Skłonność do impulsywnych, gwałtownych zachowań, które zwykle prowadzą do licznych konfliktów.
- Impulsywne zachowania autodestrukcyjne, samouszkodzenia, podejmowanie prób samobójczych, które mają również charakter manipulacyjny.
- Przejawami impulsywności może być nadużywanie alkoholu, narkotyków, zaburzenia odżywiania, ryzykowne zachowania seksualne, hazard, przemoc fizyczna.
- Problemy z kontrolą impulsów mogą być zagrożeniem dla zdrowia i życia.
- Pozornie dobre przystosowanie społeczne
- Zaburzony obraz własnej tożsamości, własnych celów, potrzeb i preferencji, również seksualnych. Zmienne poczucie własnej wartości, bardzo zaniżona albo bardzo podwyższona samoocena.
- Sprzeczne, wieloznaczne, jednowymiarowe i dychotomiczne wyobrażenia na swój temat, które są trudne do pogodzenia. Brak spójności wyobrażenia o sobie. Paradoksalnie stałą cechą jest zmienność.
- Dychotomiczne myślenie w kategoriach „białe albo czarne, zły albo dobry, uwielbiają osobę, albo nienawidzą.”
- Nasilony lęk przed porzuceniem, jest istotną cechą zaburzenia.
- Sprzeczne dążenia do bliskości i poczucie zagrożenia związane z tą bliskością.
- Niska tolerancja na stres.
- Wyjątkowa wrażliwość na odrzucenie i krytykę, dezaprobatę, brak uznania.
- Nasilone przeżywanie wstydu, poczucia upokorzenia, subiektywne poczucie naruszenia własnej wartości, w połączeniu z impulsywnością i tendencjami autodestrukcyjnymi może prowadzić do częstych prób samobójczych, zachowań przemocowych.
- Przeżywanie lęku w formie nieustannej bądź nawracającej, reakcje paniki.
- Relacje z innymi są intensywne i nietrwałe, prowadzą do nieustannych kryzysów emocjonalnych w związku. Zazwyczaj podstawowym mechanizmem w relacji z innymi jest chęć uniknięcia porzucenia i związane z tym powtarzające się próby samobójcze, samouszkodzenia. Ambiwalencja w dążeniu do bliskości i porzucanie partnera zanim zostanie się porzuconym.
- Mogą pojawiać się nastawienia urojeniowe. Nasilona podejrzliwość, nieufność, przypisywanie wrogich intencji może przybierać formę urojeniową.
- Mogą pojawiać się zaburzenia kompulsyjne.
- Mogą pojawiać się zaburzenia odżywiania, anoreksja i bulimia.
- Brak poczucia satysfakcji, niski poziom osiągnięć i jakości życia, pomimo dobrych predyspozycji intelektualnych.
Cechą zaburzenia typu borderline są zaburzenia afektu, nieprzewidywalna zmienność nastroju. Zmiany nastroju najczęściej są przemijające. Przejawiają się drażliwością, stanami irytacji, dysforyczności, skłonnością do gwałtownych wybuchów złości, gniewu, nienawiści, agresji słownej i fizycznej, pretensjami do innych za swoje problemy i kłopoty, oraz stanami przygnębienia, rozpaczy, depresyjnymi, stanami euforii i lękowymi. Stany agresji pojawiają się naprzemiennie ze stanami zależnościowymi. Dominuje poczucie niezadowolenia, znudzenia, pustki i osamotnienia. Trudnym do przewidzenia zaburzeniom zachowania i impulsywnym działaniom towarzyszy brak umiejętności przewidywania ich konsekwencji. Konfliktowość i agresywność są podtrzymywane, pomimo, że są nietolerowane i potępiane przez otoczenie. Zachowania impulsywne często mają charakter autodestrukcyjny. Stany psychotyczne są krótkotrwałe i przemijające, mogą pojawiać się w sytuacjach stresowych. Możliwe są zachowania aspołeczne i „ekscesy seksualne”.
Pacjenci z syndromem borderline nie muszą wykazywać wszystkich wymienionych cech. Zaburzenie różni się objawami i stopniem ich nasilenia.
Osobowość borderline a związki interpersonalne
Charakterystyczne cechy osób z zaburzeniami borderline powodują, że tworzone przez nich związki są niestabilne i intensywne emocjonalnie. Związki partnerskie są powierzchowne i nietrwałe, oscylują pomiędzy nadmierną idealizacją pacjenta, do całkowitej jego dewaluacji. Cechuje je niestałość i ambiwalencja począwszy od przejawów zależności do agresji, zachowania manipulacyjne i deprecjonowanie innych. Cechuje je impulsywność i kłótnie, awantury są przeplatane nagłymi porzuceniami i pojednaniami. Emocjonalne niezrównoważenie, niedojrzałość, zachowania prowokujące, ambiwalentne zachowania zależnościowe i kontrolujące, są powodem, że związki są niestabilne, o charakterze zależnościowym i idealizującym, oraz manipulacyjnym, masochistycznym i dewaluacyjnym. Nasilony lęk przed porzuceniem sprawia, że pacjent wymaga od partnera nieustannej bliskości, zależności i kontrolowania, znajomości szczegółów ich aktywności. Takie zachowanie przez osoby bliskie jest traktowane, jako zaborcze, zmierzające do przejęcia kontroli. Im głębsza bliskość w relacji z partnerem, tym większe zagrożenie przeżywania utraty i próby dystansowania się. Jest to typowy cykl zachowania oscylujący pomiędzy lgnięciem i dystansowaniem się od innych. W efekcie, radzenie sobie z lękiem przed odrzuceniem polega na wchodzeniu w relacje interpersonalne i unikanie w nich intymnych kontaktów. Życie w związku z osobą z diagnozą osobowości borderline jest nieustannym chaosem i brakiem w nim poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji emocjonalnej.
Przyczyny Zaburzenia Borderline
Hipotezy dotyczące przyczyn zaburzenia są zróżnicowane.
Podejście biologiczne
Charakterystyczna zmienność nastroju i emocji w zaburzeniu nasuwa przypuszczenie, że u podłoża tego zaburzenia mogą leżeć lub sprzyjają jego rozwojowi biologiczne nieprawidłowości. Wysoki poziom reaktywności i związane z nią cechy osobowości takie jak: chwiejność emocjonalna, impulsywność, drażliwość, nadwrażliwość mogą być uwarunkowane biologicznie. Tezę o biologicznych uwarunkowaniach potwierdzają badania rodzin pacjentów. Osoby z zaburzeniem z pogranicza i ich rodziny mają często temperament cyklotymiczny, cechują je częste huśtawki nastroju, przypominające zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Emocje ich są niestabilne i nieuzasadnione, zupełnie niezwiązane z tym, co się dzieje w zewnętrznym świecie.
Inne badania zwracają uwagę na związek osobowości z pogranicza z zaburzeniami układu neuroprzekażnictwa, niedoboru serotoniny i nadmiaru noradrenaliny. Dlatego w efekcie dochodzi do przewagi procesów aktywacji nad procesami hamowania. Zauważono związek pomiędzy poziomem serotoniny a impulsywną agresją, jedną z podstawowych cech osobowości z pogranicza, a także z autoagresją w postaci samookaleczenia lub prób samobójczych. Największe ryzyko autoagresji stwierdza się u osób, u których występują największe nieprawidłowości w zakresie przewodnictwa serotoninergicznego.
Psychodynamiczne koncepcje rozwojowe
Zwracają uwagę na traumatyczne zdarzenia w okresie dzieciństwa, w którym nie zostały zaspokojone wcześniejsze potrzeby, z powodu niedostatecznej wrażliwości opiekunów. W patogenezie podkreśla się znaczenie czynników dotyczących więzi i procesów separacji-indywidualizacji, oraz znaczenie nieadekwatnej opieki matki. W efekcie, doświadczenia dzieciństwa są odpowiedzialne za brak wykształcenia poczucia tożsamości.
Koncepcje rodzinne dotyczące powstawania zaburzeń z pogranicza zwracają uwagę na specyficzne interakcje rodzinne, które powodują i podtrzymują patologiczne cechy osobowościowe dziecka. Są nimi między innymi:
- Nadmierne zaangażowanie i tendencje do zniewolenia, jawna wrogość, zbytnia ingerencja, kontrola, bądź rodziny odrzucające, w których dziecko było obiektem rozczarowań, frustracji.
- Problemy z autonomią i zależnością. Dążenie dzieci do indywidualizacji i separacji, rodzice traktują, jako zagrażające.
- Cechy „dobra’ i „zła” są przypisywane członkom rodzin, w taki sposób, że każdy wydaje się być jednowymiarowy( w pełni kochający i akceptujący lub w pełni odrzucający i karzący).
- Problemy z poczuciem własnej wartości, która oscyluje pomiędzy wielkościową i kontrolującą do słabości, niemocy. Rodzice są nadmiernie zależni od aprobaty przez innych, wyjątkowo wrażliwi na krytykę.
- Zaburzona komunikacja w rodzinie.
- Zatarte granice międzypokoleniowe, brak zasad rodzicielskich.
- Rodziny idealizujące i zaprzeczające problemom rodzinnym, postrzegające siebie, jako doskonałe.
- Chroniczne i jawne konflikty małżeńskie i rodzinne, kłótnie, rywalizacje, odrzucające i negatywne postawy i uczucia w relacji matka-dziecko
- Rodziny nadmiernie ochronne.
- Duża część pacjentów ma doświadczenia nadużycia seksualnego i przemocy fizycznej. Obecność nadużyć seksualnych i przemocy fizycznej stwierdzono częściej niż wśród pacjentów z diagnozą innych zaburzeń.
Terapia Zaburzeń Osobowości Typu Borderline
Ze względu na możliwe uwarunkowania biologiczne i psychologiczne zaburzenia, odpowiedź na pytanie – jak leczyć zaburzenia osobowości typu borderline? – Brzmi: kompleksowo. Podstawowa formą leczenie jest psychoterapia indywidualna. Za najbardziej wskazaną uznaje się psychoterapię psychodynamiczną. W przypadku osób stosunkowo młodych wiekowo, dla których rodzina generacyjna nadal jest podstawowym oparciem, istnieją wskazania do systemowej psychoterapii rodzinnej. W indywidualnych przypadkach wskazane jest podjęcie okresowego leczenia farmakologicznego. Osoby cierpiące z powodu osobowościowych cech borderline same sobie nie poradzą, ponieważ zaburzenie dotyczy głębokich dysfunkcji struktury osobowości. Wymagają profesjonalnej pomocy terapeutycznej.
Psychodynamiczna terapia borderline
Modele psychodynamiczne skupiają się na wewnątrzpsychicznych cechach osobowościowych, które determinują sposób funkcjonowania człowieka, oraz na odkrywaniu nieuświadomionych przeżyć. Poszukują przyczyn zaburzeń w nieświadomych przeżyciach i doświadczeniach. Celem nurtu psychodynamicznego jest:
- Poszukiwanie niedostrzeganych przez pacjenta przyczyn powstania objawów,
- Zmiana defektów osobowościowych i korygowanie patologicznych struktur osobowościowych,
- Zrozumienie, które wydarzenia i doświadczenia miały wpływ na kształt zaburzonego funkcjonowania
- Ukształtowanie osobowości dojrzałej.
Najważniejszym celem terapii jest doprowadzenie do takich zmian w przeżywaniu emocjonalnym i funkcjonowaniu, aby ustąpiły bądź obniżyły swoje nasilenie objawy zaburzeń. Psychoterapia psychodynamiczna polega na zmianie nie tylko zachowania, ale przede wszystkim koncentruje się na zmianie głębokich struktur osobowościowych. Najogólniej mówiąc proces terapeutyczny polega na uświadomieniu sobie doświadczeń z przeszłości, które następnie powinny być przeanalizowane i przewartościowane, „przepracowane”. Odreagowanie przeżyć, przepracowanie i uzyskiwanie stopniowego wglądu są warunkiem pożądanych zmian.
Współczesna psychodynamiczna psychoterapia proponuje proces zmiany nie tylko w obrębie problemów intrapsychicznych, ale koncentruje się również na problemach interpersonalnych. W podejściu integracyjnym, koncepcji psychodynamicznej i poznawczej terapeuta dąży również do zmiany przekonań, korekty dysfunkcjonalnych schematów poznawczych, błędnych przekonań i nieadaptacyjnych zachowań, które mają swoje uwarunkowania w powstawaniu zaburzeń psychicznych. Czasami nawet bez identyfikowania nieświadomych motywów. Korzyści wynikające z terapii mogą sprzyjać długim okresom dobrego funkcjonowania i harmonijnych relacji.
Psychoterapia osób z zaburzeniami osobowości borderline uważana jest za jedną z trudniejszych. W relacji z terapeutą odtwarzane są chaotyczne wzorce relacji interpersonalnych, a pacjent nieustannie próbuje przekroczyć jego osobiste granice. Dlatego jednym z pierwszych celów terapii jest wniesienie spokoju w dotychczas chaotyczne relacje interpersonalne. Dość często dochodzi do przerywania terapii przez pacjenta i powrotów.
Leczenie farmakologiczne zaburzeń osobowości borderline
Istnieją badania kliniczne, które potwierdzają skuteczność leczenia farmakologicznego w zaburzeniach borderline. Pozostawiając na uboczu, czy zaburzenie to jest odmianą choroby afektywnej, to niektórzy pacjenci wykazują cechy osobowości depresyjnej, cierpią na ostre lub okresowe zaburzenia nastroju, jeszcze inni przejawiają symptomy urazowego wychowania, w którym pojawiała się przemoc fizyczna i nadużycia seksualne, i mają objawy typowe dla rozpoznania PTSD. Z tego powodu w wielu przypadkach uzasadnione jest poza psychoterapią, włączenie leczenia farmakologicznego. Najczęściej stosowanymi lekami są leki przeciwdepresyjne.
