W Klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania fobia szkolna jest zaburzeniem lękowym w postaci fobii i należy do fobii społecznych. Ta grupa zaburzeń jest klasyfikowana, jako zaburzenia nerwicowe, stąd potoczne określenie nerwica szkolna u dzieci. Być może kolokwialne określenie nerwica szkolna czy lęk szkolny należy również interpretować, jako zaburzenie lękowe pod postacią występowania objawów somatycznych, które nie muszą manifestować się formą fobii szkolnej i charakteryzują się różnymi, zmieniającymi się skargami na dolegliwości somatyczne, które utrzymują się pomimo prawidłowych badań.
Co to jest Fobia Szkolna?
Fobię szkolną cechuje przede wszystkim utrwalona odmowa chodzenia do szkoły. Nie zawsze jednak utrzymująca się odmowa chodzenia do szkoły, czy utrwalona niechęć do chodzenia do szkoły, jest uwarunkowana zaburzeniami lękowymi, może np. mieć charakter zaburzeń buntowniczych. Dlatego każda utrzymująca się niechęć czy odmowa chodzenia do szkoły, wymaga szczegółowej diagnozy psychologicznej, a być może również diagnozy psychiatrycznej, w celu poznania uwarunkowań problemu. Od diagnozy jest uzależniony sposób pomocy i rozwiązania problemu. Objawy fobii szkolnej mogą mieć swoje początki:
W okresie dziecięcym i są określane, jako fobia przedszkolna,
Młodzieńcza, na poziomie gimnazjalnym, 11 -15 rok życia
W późniejszym okresie, w liceum- fobia szkolna u nastolatków.
Objawy Fobii Szkolnej
Cechą tej grupy zaburzeń lękowych jest to, że lęk jest wywoływany tylko jedną sytuacją, w tym przypadku szkolną. Przeżywanie lęku przejawia się w sferze psychicznej, fizjologicznej i behawioralnej i społecznej. Fobia szkolna jest formą zaburzenia lękowego wyzwalanego przez obecność innych osób. Koncentruje się wokół obaw związanych z oceną przez innych i przejawia się przeżywaniem nasilonego lęku związanego z ekspozycją i unikaniem sytuacji społecznych. W wyniku, czego dochodzi do unikania takich sytuacji i powoduje znaczne upośledzenia funkcjonowania społecznego, edukacyjnego – szkolnego, zawodowego, aktywności społecznej i relacji interpersonalnych. Uważa się, że u większości osób nigdy nie została rozpoznana i leczona. Jakość życia osób cierpiący z powodu zaburzeń lękowych pod postacią fobii, jest znacznie obniżona i porównywalna do pacjentów z rozpoznaniem depresji. Zazwyczaj jest związana z niską samooceną i strachem przed krytyką, ośmieszeniem, odrzuceniem i kompromitacją. Objawami lęku w fobii szkolnej są:
Przeżywanie lęku w tej jednej sytuacji dotyczącej szkoły i wyraźne unikanie jej.
Przeżywanie nasilonego niepokoju nawet do przerażenia przed pójściem do szkoły. Nawet sama myśl o pójściu do szkoły może nasilać objawy.
Lęk napadowy – przeżywanie napadów paniki.
Przyśpieszone bicie sera, poczucie omdlewania, brak apetytu, skargi na nudności, wymioty, nagląca potrzeba oddawania moczu, bóle brzucha, podwyższona temperatura.
Lęku nie zmniejsza fakt, że inne osoby, koledzy nie uważają tej sytuacji za stresogennie zagrażającej.
Nakłonienie dziecka do wyjścia z domu do szkoły najczęściej przebiega dramatycznie i budzi wiele emocji. Rodzice czują się rozdarci, nie wiedzą czy wymuszać na dziecku w sposób zdecydowany, agresywny i restrykcyjny wyjście z domu, czy też ulec i pozwolić mu zostać w domu. Najczęściej w takich sytuacjach dziecko wygląda na chore somatycznie, płacze, prosi i kolejny raz przyrzeka, że jutro na pewno pójdzie do szkoły. Sytuacja emocjonalna pogarsza się, gdy rodzice pozwalają dziecku zostać w domu, a wtedy wszystkie objawy mijają, co może budzić negatywne emocje u rodziców, bo czują się oszukani. Ale taka właśnie jest specyfika objawów lękowych w fobii szkolnej, mijają bez śladu, gdy sytuacja zagrożenia oddala się. Specyfika przebiegu zaburzenia, stawia rodziców przed poważnym dylematem, czy wymuszać pójście do szkoły, czy zrezygnować z nakłaniania. Jaka decyzja jest trafna dla dalszego rozwoju dziecka? Jak pomóc w fobii szkolnej?
Zanim zostaną omówione sposoby pomocy w zdiagnozowanej fobii społecznej, warto przyjrzeć się specyfice zaburzenia w kontekście zrozumienia przyczyn jego występowania, oraz innym powodom niechęci dzieci do szkoły.
Przyczyny Fobii Szkolnej
Zdiagnozowana fobia szkolna może mieć różnego rodzaju uwarunkowania.
Lęk separacyjny
Może być związana z lękiem separacyjnym w okresie wczesno dziecięcym. Wówczas występowanie objawów lękowych można zaobserwować w okresie wczesno dziecięcym i w wieku przedszkolnym. Zaburzenie zwykle zaczyna się między 2 a5 rokiem życia, a najczęściej w wieku około 7 lat. Lęk separacyjny cechuje strach przed rozstaniem z bliskimi, najczęściej matką. Od naturalnych obaw różni go wyjątkowe nasilenie, nieadekwatne dla wieku rozwojowego. Dziecko demonstruje wówczas niepokój, nawet z napadami paniki przed próbą oddzielenia, napadami złości, pojawiają się objawy somatyczne. Problemy nasilają się, gdy matka chce wyjść z domu lub przy pójściu do przedszkola, utrzymują się, gdy dziecko powinno pójść do szkoły. Pojawiają się w sytuacjach zasypiania, trudności w rozstaniu się z rodzicem są powodem wymuszania wspólnego spania oraz sprawdzaniem w nocy bliskości rodzica. Pojawiają się objawy somatyczne i nasilają, gdy dziecko spodziewa się rozdzielenia, a gdy jest poza domem uporczywym pragnieniem szybkiego powrotu. Może występować zamartwianie się nieprzewidywalnymi zdarzeniami, ze coś się stanie rodzicowi „ więcej go nie zobaczę”, a nawet myślami o śmierci. Poziom funkcjonowania społecznego jest znacznie obniżony. Lęk separacyjny ogniskuje się tylko na obawach przed rozstaniem, i nie przejawia się w innych sytuacjach.
Za przyczynę uznaje się specyficzny styl rodzicielski, nadmiernie opiekuńczy i kontrolujący, przeżywanie przez rodziców zaburzeń lękowych, depresyjnych, przekazywanie przekonań o zagrażającej rzeczywistości, nieufności do ludzi.
Lęk społeczny w dzieciństwie
Lęk przed chodzeniem do szkoły może być objawem lęku społecznego w dzieciństwie, który pojawia się przed 6 rokiem życia. Przejawia się dobrymi relacjami z członkami rodziny, osobami bliskimi, ale unikaniem ludzi spoza tego kręgu. Zachowanie takie wyraźnie odbiega od wieku rozwojowego i powoduje wyraźne obniżenie funkcjonowania społecznego. Unikanie kontaktów społecznych może się przejawiać odmową chodzenia do szkoły, brakiem relacji z dziećmi, powoduje pogłębiającą się izolację i poczucie osamotnienia. Nowe sytuacje społeczne powodują płacz, wycofanie, brak spontaniczności. Odpowiedź na pytanie, o to czy mamy do czynienia z dzieckiem nieśmiałym i wstydliwym, czy też z zaburzeniem w postaci diagnozy lęku społecznego zależy od głębokości dysfunkcjonalnego funkcjonowania społecznego i w każdym przypadku wymaga specjalistycznej, psychologicznej diagnozy. Utrzymujący się lęk społeczny powoduje poważne problemy w prawidłowym i harmonijnym rozwoju. Prawdopodobnie będzie się utrzymywał w okresie młodzieńczym, a w okresie adolescencyjnym może skutkować nadużywaniem alkoholu i środków psychoaktywnych, jako sposób radzenia sobie z problemem i na utrzymywaniem kontaktów z rówieśnikami.
Fobia przedszkolna, podobnie jak w przypadku fobii szkolnej cechuje się wyraźnie nasiloną niechęcią do uczęszczania do przedszkola. Dziecko stara się różnymi sposobami uniknąć przedszkola i pozostać w domu. Mogą występować objawy somatyczne, występować zarówno w domu przed wyjściem do przedszkola, jak i w przedszkolu. Mogą występować tiki, moczenie nocne, bezsenność, a w przedszkolu dziecko, które było wcześniej spokojne i bezproblemowe staje się płaczliwe, niespokojne, agresywne, bądź wycofane, bierne, nierozmawiające z innymi, izolujące się od rówieśników, odmawia jedzenia posiłków. Obserwowany jest regres funkcjonowania społeczno-emocjonalnego. Uporczywe nakłanianie dziecka do przedszkola nasila negatywne, oporowe zachowania. Gdy rodzice zaprzestają posyłania dziecka do przedszkola objawy ustępują.
Przyczyn fobii przedszkolnej, podobnie jak szkolnej upatruje się w interakcyjnych wzorach rodzinnych. Badania wskazują na specyficzne cechy systemu rodzicielskiego, które mogą uaktywniać różne rodzaje zaburzeń lękowych. Na rozwój zaburzeń lękowych o charakterze fobii mogą również mieć wpływ warunki przedszkolne, lokalowe i opiekuńcze. Wrażliwe dziecko może żle znosić warunki chaosu, rówieśniczej rywalizacji w zabawie, braku zindywidualizowanej opieki. Dzieci lękowe cechuje niski poziom samodzielności, przejawiają wiele negatywnych emocji, a ich zachowania bywają impulsywne i demonstracyjne, cechuje je obniżona dojrzałość przedszkolna. Cechy te mogą utrudniać stawianie pierwszych kroków w samodzielnym nawiązywaniu kontaktów z innym dziećmi, istnieje ryzyko, że będą nielubianymi dziećmi. W codziennym wychowywaniu dzieci umyka uwadze rodziców, jak duże znaczenie dla rozwoju psychospołecznego mają kontakty rówieśnicze. Począwszy od okresu późnego dzieciństwa wejście w grupę rówieśniczą staje się jednym z najważniejszych zadań rozwojowych dziecka. Doświadczenia braku akceptacji i odrzucenia przez grupę rówieśniczą mają znaczący, niekorzystny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny dziecka. Negatywne przeżycia dotyczące pierwszych doświadczeń z przedszkola mogą utrwalać się i generalizować, a w przyszłości placówki edukacyjne mogą wywoływać lęk. Jeśli jednak dziecko będzie miało zapewnione sprzyjające warunki rozwojowe, w formie stworzenia swojego rodzaju „niszy ekologicznej”, na którą składa się spójna opieka sytemu rodzicielskiego z systemem opiekuńczym w przedszkolu, to dziecko ma szanse na uporanie się z lękiem. Fobia przedszkolna, która nie została zdiagnozowana na wcześniejszym etapie rozwoju, z przewidywanym prawdopodobieństwem ujawni się w okresie szkolnym.
Fobia społeczna nastolatków
Fobia szkolna może ujawnić się na poziomie gimnazjum i liceum, późnego dzieciństwa i adolescencji, czyli w okresie szczególnych zadań rozwojowych. W kontekście tych zadań szkoła jest nie tylko podmiotem kształcącym rozwój intelektualny, ale również ma wpływ na rozwój społeczny, ponieważ środowisko rówieśnicze w sposób normatywny dla tych okresów rozwojowych, staje się istotnym elementem życia, a cechy osobowościowe i umiejętności społeczne stają się znaczącym czynnikiem determinującym satysfakcjonujące relacje rówieśnicze. Szkoła ocenia rozwój intelektualny, a rówieśnicy wystawiają oceny dotyczące funkcjonowania społecznego. Pomimo dobrych ocen nauczycieli, bezkompromisowa ocena rówieśnicza może być decydująca dla całościowego rozwoju psychospołecznego i mieć wpływ na rozwój zaburzeń psychicznych np. lękowych, może determinować funkcjonowanie w życiu dorosłym.
Tak, więc funkcją szkoły jest nie tylko edukacja, ale również stymulacja rozwoju umiejętności społecznych, budowania dojrzałych relacji emocjonalnych, umiejętności rozwiązywania problemów, kształtowania samooceny. Szkoła może również negatywnie oddziaływać na rozwój i kształtowanie się osobowościowych cech i wzorców postępowania. Może stać się źródłem lęku, permanentnego stresu, obniżać poczucie własnej wartości, może wzmacniać nie konstruktywną rywalizację, wrogość, demotywować do podejmowania starań i wyzwań, obniżać poczucie koherencji zamiast wzmacniać i prowokować zachowania buntownicze i oporu. Traumatyczne doświadczenia szkolne, związane z relacjami rówieśniczymi i z nauczycielami, przemocowymi zachowaniami kolegów szkolnych, mobbingiem rówieśniczym, tworzenie się patologicznych subkultur, mają wpływ na rozwój zaburzeń lękowych, w tym o charakterze fobii szkolnej.
Okresy zmiany szkół podstawowej, gimnazjalnej i liceum wymagają społecznych umiejętności adaptacyjnych od dziecka. Specyficzne cechy osobowościowe takie, jak lękliwość, lęk przed krytyką, odrzuceniem i ośmieszeniem, nieśmiałość, niski poziom asertywności, zaniżona samoocena, słabe umiejętności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów rówieśniczych, tendencje do izolacji, utrudniają sprawne pokonywanie procesów adaptacyjnych do nowej szkoły. Zmiana szkoły wymaga ponownego budowania rówieśniczej sieci społecznej, odnalezienie własnego miejsca w grupie, podjęcie rywalizacji i nowych ról w szkole, jest narażeniem na nieustanne porażki i kompromitację w funkcjonowaniu w społeczności rówieśniczej. I nawet zazwyczaj dobry intelekt i dobre oceny, nie są w stanie zrekompensować tego dyskomfortu psychicznego. Dla tej grupy dzieci adaptacja staje się poważnym przewlekłym czynnikiem stresogennym, który wzmaga lękowe przeżywanie, a w konsekwencji jego nasilenie prowadzi do odmowy chodzenia do szkoły. Może prowokować objawy depresyjne, myśli i próby samobójcze, samookaleczenia i inne zaburzenia.
Odmowa chodzenia do szkoły – objawem nie tylko fobii społecznej
Jak wspomniano wcześniej każdy przypadek uporczywej niechęci do szkoły wymaga szczegółowej diagnozy psychologicznej, ponieważ może być objawem innych, poważnych zaburzeń psychicznych. Lęk pod postacią fobii szkolnej może być objawem depresji młodzieńczej i zaburzeń depresyjno-lękowych. Epizodom depresyjnym może towarzyszyć lęk szkolny, i odwrotnie fobii szkolnej mogą towarzyszyć objawy depresyjne. Diagnoza, które rozpoznanie jest pierwotne, a które wtórne decyduje o sposobach pomocowych i leczeniu. Podobnie, w przypadku innych zaburzeń rozwojowych może pojawić się niechęć do szkoły np. takich, jak: dysfunkcje procesów poznawczych, autyzm, zespół Aspergera, zaburzenia integracji sensorycznej, specyficzne zaburzenia umiejętności szkolnych, a nawet zaburzeń psychotycznych i ujawniającym się w dzieciństwie procesem schizofrenicznym. Im wcześniejsza diagnoza i szybkie włączenie profesjonalnych form pomocowych, tym lepsze rokowania. Utrwalone, przewlekłe objawy zaburzeń znacznie trudniej poddają się efektywnemu leczeniu psychofarmakologicznemu.
Odmowa chodzenia do szkoły może być przejawem zachowań buntowniczych w okresie adolescencji, wykraczającą poza normę specyficzną dla tej fazy dojrzewania, lub skutkiem problemu z nadużywaniem środków uzależniających. Może być związana z losowymi, traumatycznymi przeżyciami. Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny, specyficzne style funkcjonowania rodziny np. obserwowany przez dziecko unikowy i lękowy sposób rozwiązywania problemów w rodzinie, lękowe schematy poznawcze rodziców, problem alkoholu w rodzinie, zaniedbania wychowawcze, poważna przewlekła choroba w rodzinie, również może skutkować odmową chodzenia do szkoły. Zbyt wysokie ambicje i plany rodziców, wykraczające poza możliwości dziecka, również mogą przejawiać się odmową chodzenia do szkoły.
Leczenie fobii szkolnej
Podstawowym zadaniem każdej formy pomocowej powinno być utrzymanie dziecka w zajęciach szkolnych, w przypadku, gdy objawy lęku są bardzo nasilone, należy minimalizować konieczny okres nauczania indywidualnego. Łatwość otrzymania zezwolenia na indywidualne nauczanie w domu i korzyści z powrotu całej rodziny do normalnego funkcjonowania, bo zazwyczaj wszystkie objawy mijają, jest pozornym rozwiązaniem problemu. Dziecko z całym przekonaniem zapewnia rodziców, że od przyszłego roku powróci do szkoły. Prawdopodobnie nie powróci, bo objawy są niezależne od jego woli i ponownie się nasilą przy podjęciu próby powrotu do szkoły, jeśli dziecko nie zostanie objęte kompleksową opieką specjalistów, a im dłuższy okres utrzymywania indywidualnej formy nauczania, tym większe ryzyko, że objawy fobii szkolnej powrócą ze znacznym nasileniem, w kolejnej klasie, kolejnej szkole czy na studiach. Ponieważ ograniczanie kontaktów, izolacja społeczna nie wyciszają objawów, a wzmagają problemy radzenia sobie w społecznych sytuacjach.
Jeśli dziecko kończy kolejne klasy i szkoły w systemie indywidualnego nauczania, a być może nawet studia, to prawdopodobnie będzie miało dyplomy ukończenia kolejnych etapów edukacyjnych nawet z dobrymi wynikami, ale wychowamy inwalidę społecznego, który nie poradzi sobie z budowaniem satysfakcjonującej aktywności zawodowej, rolą rodzica czy utrzymywaniem kontaktów towarzyskich w życiu dorosłym. Badania naukowe wskazują na duże prawdopodobieństwo obniżonej jakości życia, braku satysfakcji życiowej.
Jak leczyć fobię szkolną? – kompleksowo, ponieważ walczymy o jakość życia dziecka, również w życiu dorosłym.
Proces pomocowy należy rozpocząć od profesjonalnej diagnozy ze wskazaniem na diagnozę psychodynamiczną, a nie tylko psychopatologiczną. Diagnoza psychodynamiczna jest wykonywana przez doświadczonych psychologów dzieci i młodzieży, w oparciu o perspektywę psychodynamicznego uwarunkowania objawów. Taka diagnoza jest zindywidualizowana, uwzględnia wszystkie uwarunkowania: czynniki biologiczne, poznawcze, osobowościowe i uwarunkowania rodzinnego stylu funkcjonowania. Wyjaśnia mechanizmy powstania objawów i rodzaj zaburzenia, oraz zawiera sugestie dotyczące sposobu rozwiązania problemu.
Następny etap to podjęcie psychoterapii w formie zgodnej z sugestią diagnosty. Być może psycholog zaproponuje konsultację u lekarza psychiatry w celu okresowego włączenia leczenia farmakologicznego, jest to zależne od diagnozy i stopnia nasilenia objawów. W niektórych przypadkach stosuje się leki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe.
W każdym przypadku rozpoznania zaburzenia psychicznego u dziecka, poza leczeniem farmakologicznym, bezwzględnie wskazane jest równoległe podjęcie psychoterapii. Leczenie fobii szkolnej w każdym wieku wymaga kompleksowych działań rodziców, szkoły i psychoterapeuty. Ponieważ uznaje się, że system rodzinny jest znaczącym czynnikiem warunkującym powstanie zaburzenia, bądź utrzymywania objawu, oraz może mieć pozytywny wpływ na obniżenie nasilenia objawu, lub ustąpienie, dlatego obligatoryjną formą pomocową dziecku jest systemowa terapia rodzinna.
Za jedną z najskuteczniejszych form terapii indywidualnej dziecka uważana jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. Badania nad skutecznością terapii poznawczo-behawioralnej pokazują, że około 70% dzieci wykazuje znaczną poprawę, skuteczność tej metody poprawiają efekty włączenia rodziców do różnych form terapii. Istnieje wiele programów treningów psychospołecznych opartych o ten nurt terapii.
Za uzasadnioną w tej grupie zaburzeń uznaje się również psychoterapię psychodynamiczną, która jest znacznie głębszą terapią i skupia się na zaburzonej strukturze osobowości. Znaczące dla efektów leczenia są oddziaływania psychoedukacyjne kierowane do dziecka i rodziców. Bardzo istotna jest stała współpraca terapeuty z nauczycielami, w celu pomocy w dopasowaniu warunków szkolnych, sposobu korzystania z lekcji do problemu dziecka. Wszystkie te procesy powinny być równoległe i komplementarne. Niestety zazwyczaj rodzice poprzestają na uzyskaniu pozwolenia na indywidualne nauczanie w domu.
