Osobowość anankastyczna – jej przyczyny, objawy, leczenie

„Czy jestem pewien, że wszystko zrobiłem, tak jak należy?”

Może się wydawać, że życie osobowości anankastycznej jest wydajne, uporządkowane i bardzo dobrze zorganizowane, a oni sami są opanowani, zaradni i pewni siebie. Sprawiają wrażenie osób o nieposzlakowanej moralności w swojej społeczności. Bez reszty poświęcają się pracy i starają się, żeby zawsze była najwyższej jakości, przychodzą do niej pierwsi wychodzą ostatni, gdy wszystko zostało zrobione. Zaabsorbowani bez reszty pracą, rzadko znajdują czas na życie rodzinne i towarzyskie. Można odnieść wrażenie, że wszystko, co robią musi być idealne. Jednak trudno w nich odnaleźć poczucie szczęśliwości.

Są często określani, jako biurokraci, którzy w sposób patologiczny i pedantyczny pilnują porządku i zadań. Zostają kierownikami średniego szczebla i do perfekcji starają się doprowadzić mikrozarządzanie, „ nie spuszczają z oka” ani na chwilę swoich pracowników, ponieważ uważają, że nie można im zaufać i będą powierzchownie wykonywać swoją pracę, oszukując i robiąc błędy. Jednak opracowanie i wdrożenie szerszych strategii w przedsiębiorstwie jest poza możliwościami osób z nasilonymi zaburzeniami anankastycznymi.

Od normy do patologii

Istnieje kilka typów osobowości anankastycznej (kompulsyjnej), o różnej konstelacji cech, które mieszczą się w granicach normy i można je interpretować, jako anankastyczny styl funkcjonowania. Można uznać, że rozwinięte kraje zachodnie preferują taki typ pracownika, uporządkowanego i zorganizowanego, punktualnego i zdolnego do poświęcania wolnego czasu dla przedsiębiorstwa/organizacji. Cechy osobowości anankastycznej można zaobserwować u pracowników naukowych, którzy prowadzą precyzyjne badania, piszą prace naukowe, wymagające skrupulatności i szczegółowej znajomości tematu.

Przykładem typów osobowości anankastycznej są:

• Cechy osobowości anankastycznej (kompulsyjnej) o charakterze sumiennym. Są to osoby, które cechuje potrzeba wykonywania wszystkiego w sposób perfekcyjny, przywiązują dużą wagę do porządku i szczegółów, analizują dokładnie możliwe rozwiązania przed podjęciem działań. Wkładają wiele wysiłków w usunięcie drobnych niedociągnięć, które inni by zaakceptowali, stawiają sobie wysokie wymagania i sumiennie pracują na sukces. Praca zawodowa jest dla nich najważniejszym aspektem życia i wiele takich sumiennych osób o wysokim poziomie samodyscypliny osiąga wysoką pozycję w hierarchii zawodowej. Praktyczni i racjonalni, raczej są emocjonalnie zdystansowani.
• Cechy osobowości anankastycznej (kompulsyjnej) o stylu zasadniczym. Osoby te zachowują formy, działają w sposób uporządkowany i zasadniczy, ściśle trzymają się reguł i zasad postępowania, drobiazgowo przestrzegają przepisów, pilnie wypełniają obowiązki, z tendencją do perfekcjonizmu. W relacjach z innymi są zasadnicze i zdystansowane, surowe, mało elastyczne i spontaniczne. Często przejawiają skrajne myślenie dychotomiczne, „czarne albo białe” i dogmatyczne, wykazują niski poziom tolerancji na odmienności.

Zaburzenia osobowości anankastycznej

/Osobowość obsesyjno-kompulsywna/

W przeciwieństwie do stylu anankastycznego, wzorcem zaburzenia osobowości anankastycznej jest nieustanna dbałość o ład, porządek i perfekcję. Nadmierna kontrola intelektualna, interpersonalna, przy jednoczesnym braku elastyczności i skuteczności w działaniu. Nadmierne skupianie się w działaniach na szczegółach, porządku i organizacji pracy, zajęć, powoduje, że osoba traci z pola widzenia główny cel działania. Nasilony perfekcjonizm i stawianie sobie zbyt wygórowanych wymagań, utrudnia wykonywanie i dokończenie działań. Pochłonięcie drobiazgową i skrupulatną pracą, sprawia, że osoba rezygnuje ze spędzania w sposób relaksacyjny i przyjemnościowy czasu. W zaburzeniach osobowości skala nasilenia charakterystycznych cech jest zdecydowanie większa, niż u osób charakteryzujących się anankastycznym stylem funkcjonowania.

Anankastyczne cechy w zaburzeniu osobowości

• Nadmierne wątpliwości i ostrożności.
• Nadmierna sumienność, skrupulatność, pedantyczność, gubienie się w szczegółach działania.
• Przesadne poczucie odpowiedzialności i obowiązku.
• Stała obawa związana z popełnieniem błędów.
• Najmniejszy błąd wyzwala w nich poczucie winy.
• Pochłonięcie przez szczegóły, porządkowanie, organizowanie.
• Każdą decyzję poprzedzają liczne wątpliwości i wahania.
• Dominuje poczucie niepewności i wysoki poziom samokontroli.
• Drobiazgowe sprawdzanie każdej czynności, podobnie jak w nerwicy natręctw utrudnia wykonywanie zadań.
• Dążenie do perfekcjonizmu, które przeszkadza w sprawnym wykonywaniu zadań i powoduje gubienie nadrzędnego celu.
• Ścisłe, sztywne trzymanie się przepisów, instrukcji.
• Nadmierne skupianie się na zadaniach kosztem zaniedbywania przyjemności, kontaktów towarzyskich.
• Dystans wobec ludzi i brak spontaniczności w relacjach z nimi.
• Przesadne zamiłowanie do porządku, ładu i czystości.
• Poczucie niepewności i stale nawracające wątpliwości, prowadzące do drobiazgowej dokładności, ciągłego sprawdzania, ostrożności, przejawia się w trudnościach z podejmowaniem decyzji.
• Możliwość pojawienia się natarczywych, niechcianych myśli, impulsów, czy objawów nerwicy natręctw.
• Sztywność zasad moralnych i nietolerancyjność w tym zakresie. Nie pozwalanie sobie na jakiekolwiek odstępstwa od wyznawanych wartości, norm i zasad.
• Nieugiętość w kwestiach moralnych, etyki, religii czy wyznawanych wartości. Dogmatyczne wierzenie, np. w zdrowy styl życia, codzienne ćwiczenia fizyczne, spożywanie określonych zrównoważonych posiłków. Dogmatyzm może obejmować prawie wszystkie obszary działania i jest interpretowany często, jako upartość.
• Nie pozwalanie sobie na zmianę opinii, ponieważ tym samym oznaczałoby to przyznanie się do błędu, a osobowość anankastyczna nie popełnia błędów i nie wolno jej popełnić błędów.
• Problemy ze współpracą z innymi, szczególnie, gdy współpracownicy nie podporządkowują się stylowi pracy osobowości anankastycznej.
• Problemy w relacjach interpersonalnych i życiu rodzinnym, które są usuwane na dalszy plan.
• Skąpstwo w wydawaniu pieniędzy na siebie i innych.
• Problemy z gromadzeniem zużytych i bezużytecznych rzeczy, trudność w pozbywaniu się ich.
• Sztywność i upór w działaniach.
• Brak kontaktu z własnymi emocjami.
• Pod fasadowością, przeżywanie niechęci i złości wobec siebie, lęku, niepewności i poczucia winy.
• Stałe analizowanie powinności, działań z przeszłości i przyszłości.
• Stałe poczucie przygnębienia i brak umiejętności przeżywania radości.
• Sprawiają wrażenie osób nudnych, pozbawionych energii życiowej i radości życia.

Różnice pomiędzy stylem anankastycznym, czyli cechami anankastycznymi należącymi do normy a zaburzeniami osobowości anankastycznej polegają na tym, że:

• Osoba zaburzona, zaabsorbowana perfekcyjnością sposobu wykonania zadania gubi sens i cel, tonie w szczegółach i traci z oczu całość obrazu – w przeciwieństwie do osoby o stylu kompulsyjnym, której nie przytłaczają szczegóły i nie biorą góry nad całością przedsięwzięcia.
• Osoba o stylu anankastycznym pracuje ciężko, sumiennie i systematycznie, jednak przywiązuje również wagę do życia rodzinnego i kontaktów towarzyskich. Osoba zaburzona jest oddana jedynie pracy, spędzanie czasu z rodziną i relaksu jest zepchnięty na dalszy plan, lub w ogóle nie istnieje. Często racjonalizując to troską i koniecznością utrzymania poziomu ekonomicznego rodziny.
• Osoba o stylu anankastycznym, w przeciwieństwie do zaburzonej potrafi zakreślić granice w dążeniu do perfekcjonizmu.
• Osoba z zaburzeniami dogmatycznie przestrzega zasad w przeciwieństwie do osoby o stylu anankastycznym, która przyznaje, że są sytuacje, w których można odstąpić od sztywnych reguł.
• Osoba z zaburzeniami nie jest w stanie scedować na innych swoich obowiązków i zadań, uparcie nalega, aby praca była wykonana w ściśle określony sposób, podczas gdy osoba zdrowa jest w stanie odstąpić od algorytmów postępowania.
• Osoba zaburzona jest sztywna i uparta, powierzenie innym swoich obowiązków uważa za niemożliwe, osoba o stylu anankastycznym jest w stanie zmienić swoją opinie, uznać i docenić pomysły innych.

Przyczyny osobowości anankastycznej

Za przyczyny formułowania się osobowości anankastycznej uznaje się:

• Nadmierną kontrolę ze strony rodziców.
• Wysoki poziom wymagań rodziców, sztywność i brak cierpliwości wobec dziecka np. w zakresie np. treningu czystości.
• Niezdolność rodziców do dostrzegania rzeczywistych osiągnięć dziecka.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje kompleksową diagnozę i leczenie zaburzeń anankastycznych

Leczenie osobowości anankastycznej

Formą leczenia zaburzeń osobowości anankastycznej jest psychoterapia: psychodynamiczna, poznawczo-behawioralna, interpersonalna. Jednak podjęcie działań pomocowych powinno być poprzedzone wnikliwym procesem diagnostycznym. Zależnie od diagnozy, leczenie polega na psychoterapii bądź włączeniu również leczenia farmakologicznego, jeśli współwystępują inne objawy zaburzeń.

Diagnoza zaburzenia osobowości anankastycznej

Osoby z cechami anankastycznymi mogą pod wpływem stresu przeżywać objawy zaburzeń lękowych, depresyjnych, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, zaburzeń pod postacią somatyczną. Zaburzenia osobowości anankastycznej mogą być mylone np. z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi, zaburzeniami osobowości zależnej czy zaburzeniami osobowości schizoidalnej.

Osobowość anankastyczna podobnie, jak osobowość zależna może wykazywać niezdecydowanie, szczególnie w sytuacjach przytłoczenia obowiązkami, natłoku informacji i w efekcie niemożności wybrania opcji działania. Podobnie jest z tendencją do podporządkowywania się innym.

Osoba z zaburzeniami anankastycznymi może sprawiać wrażenie osoby o swoistej bierności, pozbawionej uczuć, której zachowania są bardziej formalne niż emocjonalne. Życie emocjonalne takiej osoby jest dość ubogie i tym samym jej funkcjonowanie przypomina charakterystyczną cechę w zaburzeniach osobowości schizoidalnej.  Jednak w przeciwieństwie do zaburzeń schizoidalnych wynika ona z ciągłej niemożności zdecydowania się, związanej ze sztywnością i nadmiernym przywiązywaniem się do przepisów, reguł czy konwenansów towarzyskich, a nie brakiem zdolności do przeżywania uczuć. Osoba anankastyczna blokuje przeżywanie emocji, a osoba schizoidalna jest emocjonalnie pusta.

Osoby anankastyczne często przeżywają objawy zaburzeń lękowych, w tym fobii społecznych, zaburzeń pod postacią somatyczną, dysmorfofobie, zaburzenia bólowe, zaburzenia przewodu pokarmowego, rzekome objawy neurologiczne.

Naturalną skłonnością osób anankastycznych jest popadanie w przygnębienie, przeżywanie poczucia winy i wstydu, lęku, że inni odkryją ich fasadowość, pod którą kryje się brak kompetencji i nieudacznictwo. Konieczność ciągłej samokontroli, zaprzeczanie uczuciom, trudności w przeżywaniu radości i niski poziom pozytywnych emocji, brak pozytywnych, wzmacniających relacji z innymi, sprawia, że brną przez życie, ciężko pracując w ponurym nastroju i są „bez życia”. Załamanie się mechanizmów obronnych może skutkować zaburzeniami depresyjnymi.