Zaburzenia ze spektrum autyzmu są całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, a co za tym idzie, dotykają każdej sfery funkcjonowania człowieka. Zaburzenia te charakteryzują się trwałymi uszczerbkami w sferze komunikacji, interakcji społecznych, a także obsesyjnym, stereotypowym repertuarem zachowań. W dzisiejszych czasach, zaburzenia z tej grupy stanowią jedne z najpoważniejszych i najczęściej diagnozowanych w kręgu kultury euro-amerykańskiej. Dane wskazują, że rozpowszechnienie autyzmu i pokrewnych mu zaburzeń z tak zwanego autystycznego spektrum dotyczy 60-70 osób na 10 000, a liczba ta wciąż wzrasta. Dzieci i młodzież z autyzmem, czy z zespołem Aspergera, w praktyce szkolnej stanowią grupę najtrudniejszych uczniów ze względu na społeczne i komunikacyjne deficyty, a także występowanie zachowań niepożądanych. Poruszanie tematyki uczenia tej grupy dzieci i młodzieży, wydaje się więc być niezbędne. Nauczyciele, terapeuci oraz rodzice i opiekunowie, pracujący z nimi, na co dzień zmuszeni są wykazywać się ogromną determinacją oraz wytrwałością. Wykazywanie się tymi cechami jest z całą pewnością niezbędne, jednak nie wystarcza do podniesienia jakości życia dzieci dotkniętych zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Nadrzędnym celem prowadzenia wszelkich oddziaływań edukacyjno-terapeutycznch w odniesieniu do tej grupy dzieci, jest nauczenie ich w miarę samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym, planowe i systematyczne uczenie strategii poradzenia sobie z najbardziej podstawowymi aktywnościami, niezależnie od rodziców, czy opiekunów. Aktywności te to na przykład: ubieranie się, przygotowywanie i spożywanie posiłków, robienie zakupów, czy spędzanie wolnego czasu. Osoby rozwijające się prawidłowo, nabywają tych i innych umiejętności w toku swojego rozwoju, poprzez obserwację i naśladownictwo rodziców, starszego rodzeństwa, czy rówieśników. W przypadku osób, których rozwój nie przebiega typowo, czyli tak zwanych osób nie-neurotypowych (w tym właśnie osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu), zdolność do naśladowania jest w znacznej mierze zaburzona, stąd nie czerpią one nauki poprzez samą obecność i obserwację zachowania innych. W celu objęcia naszych podopiecznych kompleksową terapią oraz edukacją, która prowadziła będzie do wyuczenia ich samodzielnego poruszania się w swojej najbliższej przestrzeni życiowej i konstruktywnego spędzania czasu wolnego, należy korzystać z efektywnych narzędzi pracy, czyli skutecznych technik nauczania.
Dzięki technice, jaką są plany aktywności, dzieci nabywają wiele bardzo potrzebnych umiejętności, takich jak zabawa, inicjowanie interakcji z dorosłymi i dziećmi, współdziałanie z rówieśnikami, czy dokonywanie wyborów. Uczą się samodzielnego wykonywania czynności samoobsługowych, m.in. mycia rąk, ubierania się, spożywania posiłków, oraz odrabiania prac domowych. Następnie opanowują planowanie kolejności realizowania poszczególnych aktywności i same układają swoje dzienne plany. Plany aktywności są modyfikowane w miarę postępów czynionych przez dzieci. Początkowo są bardzo szczegółowe i prezentowane w formie zdjęć, z czasem przypominają postać listy i coraz ogólniejszych zapisów. Technika ta w znaczący sposób może poprawić jakość życia osób z autyzmem i ich rodzin.
Plan aktywności to zestaw zdjęć lub słów, które są wskazówką dla korzystającej z niego osoby do wykonania sekwencji czynności bądź określonych zadań. Plany te mogą mieć różną formę, najczęściej jest to segregator ze zdjęciami lub słowami umieszczonymi na pojedynczych stronach, pokazującymi dziecku zadanie lub czynność do wykonania albo instruującymi je, aby wzięło nagrodę. W zależności od poziomu funkcjonowania dziecka plan może być szczegółowy (dzieli zadanie, czy aktywność na etapy) lub ogólny (zawiera tylko jedno zdjęcie, czy symbol odnoszący się do całego zadania). Wykorzystując technikę podpowiedzi manualnych (fizycznych) oraz stosując nagrody (na przykład jedzeniowe), uczy się dzieci otwierania planu aktywności, przejścia do jego pierwszej strony, wykonania zadania, a następnie przewrócenia strony i przejścia do kolejnego zadania. Podpowiedzi te są stopniowo wycofywane.
Celem nauki korzystania z planów aktywności jest umożliwienie dzieciom z autyzmem wykonywania zadań lub aktywności bez bezpośrednich wskazówek i podpowiedzi ze strony rodzica bądź terapeuty. Jest to bardzo istotna umiejętność z uwagi na fakt, że dzieci ze zdiagnozowanymi zaburzeniami ze spektrum autyzmu, często nadmiernie polegają na podpowiedziach osób dorosłych. Mimo, iż potrafią uczyć się wielu nowych umiejętności, to nie wykorzystują ich, o ile ktoś nie wyda im stosownego polecenia. W niektórych przypadkach nawet najmniejsza podpowiedź (wykonanie kroku w kierunku dziecka albo oczekujące spojrzenie) skutkuje rozpoczęciem przez dziecko danej aktywności. Jednak w momencie, kiedy podpowiedzi ze strony dorosłego są wycofywane, dzieci ponownie prezentują zachowania stereotypowe – takie jak zabawa palcami, machanie rękami, wokalizacje, kręcenie się w kółko, nieadekwatny do sytuacji śmiech – lub po prostu czekają na polecenia osoby dorosłej.
Kolejnym celem stosowania planów aktywności jest niewątpliwie nauka dokonywania wyborów w czasie swobodnej zabawy, jak również angażowania się w interakcje społeczne, co dla opisywanej grupy dzieci niewątpliwie stanowi dużą trudność.
Plany aktywności mogą być wprowadzane już na początku terapii dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Niemniej jednak, aby rozpocząć naukę młody podopieczny powinien posiadać w swoim repertuarze następujące umiejętności: odróżnianie obiektu od tła, dopasowywanie identycznych przedmiotów, dopasowywanie obrazków do przedmiotów i przedmiotów do obrazków, akceptacja podpowiedzi fizycznych, a ponadto w repertuarze zachowań dziecka powinno występować stosunkowo mało zachowań problemowych. Przy wprowadzaniu pierwszych planów aktywności dobrze jest wybrać w przemyślany sposób zadania, które będę w nich umieszczone. Ważne jest, aby czynności te były dziecku dobrze znane a ich wykonywanie nie sprawiało mu żadnych trudności. W ten właśnie sposób, podopieczny będzie mógł skupić swoją uwagę na podążaniu za planem, nie zaś na nauce wykonywania zadań w nim umieszczonych. Po drugie, kluczowe we wprowadzaniu planów aktywności jest zwrócenie uwagi, by proponowane aktywności miały czytelne zakończenie, przez co dziecko będzie miało jasność co do tego, kiedy dane zadanie jest skończone – na przykład puzzle, układanka, które posiadają określoną ilość elementów i ułożenie ich wszystkich oznacza koniec. Co więcej, warto, by zadania zawarte w planie były codziennymi aktywnościami, dzięki czemu dziecko będzie miało możliwość wykonywania planu w swoim domu. W planie aktywności powinno zawsze być zawarte przynajmniej jedno zadanie związane z interakcją społeczną (najpierw z dorosłym, następnie z dzieckiem). Wykonanie całego łańcucha zachowań należy zakończyć atrakcyjną dla dziecka czynnością, zabawą lub pożądanym przez podopiecznego wzmocnieniem biologicznym – na przykład smakołykiem. Terapeuci powinni, jak to zwykle bywa w trakcie prowadzenia terapii behawioralnej, zbierać szczegółowe dane, dotyczące poprawności wykonywania całego ciągu w planie aktywności. Jeżeli dziecko uzyska przynajmniej 80% poprawnie wykonanych elementów sekwencji przez kilka dni z rzędu, wówczas można swobodnie przystąpić do wprowadzenia drugiego, innego planu aktywności.
W celu jak najefektywniejszego korzystania z techniki planów aktywności, należy na wstępie dokładanie przygotować wszelkie niezbędne materiały, co z całą pewnością jest dla terapeuty prowadzącego dziecko czasochłonne oraz wymaga zaangażowania sporych pokładów energii i kreatywności. Materiały wykorzystywane do posługiwania się planem aktywności powinny mieć zawsze swoje ściśle określone miejsce w otoczeniu dziecka – najczęściej jest to półka, na której umieszczone są koszyki i/lub segregatory
z poszczególnymi zadaniami. Kiedy wszystkie niezbędne czynności zostały już wypełnione, terapeuta wydaje dziecku polecenie, np. „Pobaw się”, albo „Sprawdź plan”. Na początkowym etapie uczenia podopiecznego korzystania z planów aktywności, niezbędne jest stosowanie pełnych podpowiedzi fizycznych – terapeuta stojąc za dzieckiem z tyłu, trzyma jego ręce i kieruje je w stronę planu aktywności, rękami dziecka otwiera plan aktywności, przewraca stronę, wskazuje obrazek zamieszczony na stronie, bierze odpowiednie materiały z koszyka, wykonuje czynność, odkłada materiały na miejsce, przewraca stronę, bierze zdjęcie z napisem lub symbolem „koniec” i wyczekuje
aż dziecko mu je wręczy (wówczas nadchodzi czas na nagrodzenie dziecka). Wraz z opanowywaniem przez dziecko umiejętności sprawnego posługiwania się planem aktywności, terapeuta stopniowo wycofuje podpowiedzi według następującej hierarchii: pełne podpowiedzi fizyczne, częściowe podpowiedzi fizyczne, cieniowanie (brak kontaktu fizycznego pomiędzy terapeutą a dzieckiem), zwiększanie dystansu fizycznego (terapeuta staje coraz dalej za dzieckiem). Z biegiem czasu terapeuta wycofuje swoją obecność z otoczenia dziecka dążąc do jego pełnej samodzielności w wykonywaniu całego ciągu czynności. W sytuacji, gdy dziecko popełnia błędy w trakcie podążania za planem, terapeuta powinien powrócić do poprzedniego poziomu podpowiedzi – przykładowo, jeśli błędy dziecka pojawiają się na etapie cieniowania, należy wrócić do częściowych podpowiedzi fizycznych. Jeśli zaś dziecko myli się na poziomie częściowych podpowiedzi fizycznych, wówczas zadaniem terapeuty jest cofnięcie się na etap pełnych podpowiedzi fizycznych.
Terapia dziecka z autyzmem to wyścig z czasem – godziny poświęcone uczeniu są drogocenne. Dlatego też proces edukacji i terapii powinien być zaplanowany z optymalną skutecznością i intensywnością. Wymaga to wykorzystywania jedynie tych metod, których efektywność została potwierdzona naukowo – technika planów aktywności jest właśnie taka. Oddziaływania edukacyjno-terapeutyczne powinny się rozpocząć jak najwcześniej w życiu dziecka – na etapie przedszkola, być kontynuowane podczas lat szkolnych, a także wspomagać daną osobę, w okresie wkraczania w dorosłość. Należy pamiętać, że technika uczenia, jaką są plany aktywności, powinna być na bieżąco udoskonalana, w procesie terapii podopiecznego z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Postępy poczynione przez dzieci w wyniku stosowania planów aktywności pozwalają na osiągnięcie przez nie samodzielności. Korzystanie z techniki uczenia, jaką są plany aktywności, zmniejsza konieczność stosowania dużej liczby podpowiedzi i wskazówek ze strony rodziców oraz terapeutów, a co za tym idzie sprawia, że dziecko z biegiem czasu staje się w coraz mniejszym stopniu zależne od osób dorosłych.
Autor – Joanna Czech
