Zaburzenia integracji sensorycznej u dzieci – objawy, diagnoza i terapia

Uciążliwe dla otoczenia zachowania dzieci, a jeszcze bardziej dotkliwe dla samych dzieci, mogą mieć swoje uwarunkowania biologiczne związane z mikrouszkodzeniami Ośrodkowego Układu Nerwowego – zaburzeniami dojrzewania struktur układu nerwowego. Dysfunkcje te często spowodowane są wadami Integracji Sensorycznej i wynikają z zaburzeń przetwarzania sensorycznego. Pojawiają się, gdy układ nerwowy niewłaściwie odbiera i organizuje bodźce sensoryczne, płynące z różnych zmysłów w obrębie OUN, oraz nieprawidłowo na nie reaguje, zarówno emocjonalnie, jak i ruchowo, bo integracja sensoryczna to zdolność integracji bodźców. Zmysły takie jak słuch, węch, dotyk dostarczają informacji dotyczących środowiska, w którym przebywa jednostka, jak i stanu fizycznego jej ciała. W każdej sekundzie do mózgu trafia niezliczona liczba bodźców sensorycznych, które, jeśli nie są dobrze zintegrowane, przyczyniają się do powstania wielu trudności w codziennym funkcjonowaniu. Mówiąc krótko, integracja sensoryczna składa wszystko w jedną całość, dla przykładu czynności obierania i jedzenia jabłka angażują jednocześnie zmysły wzroku, węchu, smaku i dotyku, oraz napięcie mięśniowe. Dzięki integracji sensorycznej mózg odbiera jabłko w formie określonej całości. Integracja zmysłowa jest, więc odpowiedzialna za przetwarzanie informacji, które mózg musi selekcjonować, wzmacniać lub hamować, a w konsekwencji łączyć je w stale zmieniający się model. O istnieniu zaburzeń sensorycznych u dzieci można jedynie wnioskować na podstawie obserwacji zachowania. Poprzez obserwację deficytów terapeuta integracji sensorycznej może postawić hipotezy, które z nich są wynikiem zaburzeń sensorycznych.

Zaburzenia sensoryczne u dzieci generują liczne problemy w funkcjonowaniu dziecka w sferze emocjonalnej, poznawczej, społecznej, jak i motorycznej. Uważa się, że występuje w 15-45% populacji. Znaczna część tych dysfunkcji poddaje się terapii i można je całkowicie wyeliminować, w przypadku innych można obniżyć poziom deficytów. Niezwykle istotna jest wczesna diagnoza i szybka interwencja pomocowa, „im wcześniej tym lepiej”, ponieważ mózg dziecka jest w tym okresie rozwojowym niezwykle plastyczny, a dysfunkcje nie są jeszcze dostatecznie silnie utrwalone. Wczesna interwencja pomocowa zapobiega przeżywaniu przez dziecka porażek zarówno szkolnych, jak i w kontaktach rówieśniczych, chroni przed oceną etykietującą bycia innym, gorszym, niegrzecznym, leniwym, sprawiającym kłopoty wychowawcze, chroni przed problemami osobowościowymi w wieku dojrzewania i dorosłości.

Co to jest i na czym polega terapia sensoryczna?

W trakcie prawidłowego rozwoju dziecka występuje ciągły, naturalny rozwój procesów przetwarzania sensorycznego. Rozwój integracji sensorycznej jest, więc procesem naturalnym i zazwyczaj dla prawidłowego rozwoju mózgu, wystarcza codzienna interakcja z bodźcami płynącymi ze środowiska, które zapewniają okazję do odpowiednich ćwiczeń adaptacyjnych. Końcowy etap rozwoju integracji sensorycznej zmysłowo-ruchowej pozwala osiągnąć gotowość szkolną. Jeśli jednak dziecko, ma problemy z integracją sensoryczną i nie jest w stanie ich skorygować w naturalny sposób, w warunkach domowych i szkole, zdecydowanie należy skorzystać ze Specjalistycznej Metody Integracji Sensorycznej.

Terapia Integracji Sensorycznej to systemem ćwiczeń, które są stymulacją sensoryczną, w celu wyuczenia mózgu właściwego reagowania na bodźce zewnętrzne. Zajęcia terapii sensorycznej mają formę zabawy, i co ważne zawsze kończą się sukcesem dziecka. Pozwala to na równoległy proces budowania samooceny. Dziecko trenując odpowiednie umiejętności na zajęciach w formie zabawowej czuje się, jak na placu zabaw. Zazwyczaj w sali terapeutycznej znajdują się huśtawki, drabinki, równoważnie, woreczki sensoryczne, maty kolczaste i wiele innych ciekawych dla dziecka zabawek, które służą do terapii. Ćwiczenia dobierane są indywidualnie, zgodnie z zaleceniami diagnostycznymi np., jeśli problemem jest nadwrażliwość dotykowa, terapeuta zaleca stymulację tego układu (wykorzystywane są do tego m.in. masaże woreczkami o różnej fakturze, piłki z kolcami, maty sensoryczne, a wszystko tak naprawdę zależy od pomysłowości samego terapeuty. Stymulacja sensoryczna układu przedsionkowego i proprioceptywnego może odbywać się na huśtawce z jednoczesnym wykorzystaniem kocyków obciążeniowych, ponieważ układ proprioceptywny to inaczej czucie głębokie i dziecko z dysfunkcją tego układu nie czuje swojego ciała, nie wie gdzie znajdują się jego ręce czy nogi.

Zaburzenia sensoryczne u dzieci

Zaburzenia Integracji Sensorycznej nie są chorobą, nie są wynikiem uszkodzenia mózgu, nie są powodem uszkodzenia narządów zmysłów i nie stanowią zagrożenia dla życia. Wynikają jedynie z nieprawidłowego przetwarzania bodźców sensorycznych w OUN, płynących ze wszystkich zmysłów, jednak poważnie utrudniają codzienne funkcjonowanie dziecka i często nie pozwalają na wykorzystanie w pełni potencjału np. intelektualnego. Bez poprawnej integracji sensorycznej dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z codziennymi obowiązkami, które mogą się wydawać oczywistymi i wykonywanymi bez większego zaangażowania świadomości.

Dziecko z problem z integracji sensorycznej rozwija się w sposób nierówny, ponieważ jego układ nerwowy funkcjonuje nie harmonijnie, jedna jego część funkcjonuje w sposób zaburzony, a inne działają prawidłowo. Z tego powodu jedne zadania dziecko wykonuje prawidłowo i bez trudności, a inne sprawiają mu trudności. Zadaniem terapii sensorycznej jest wzmacnianie mniej sprawnych funkcji i zapewnienie równomiernego rozwoju neuropsychologicznego. Warto zaznaczyć, że dysfunkcja integracji sensorycznej jest wadą w funkcjonowaniu, a nie całkowitym brakiem danej sprawności, tym samym pozwala na usprawnianie deficytowych obszarów poprzez trening integracji sensorycznej.

Objawy zaburzenia integracji sensorycznej u dzieci

1. Nadaktywność lub rozkojarzenie jest jednym z bardzo widocznych i dokuczliwych objawów – dziecko jest praktycznie cały czas w ruchu, biega, skacze, tupie, a kontekst sytuacyjny tych zachowań wydaje się być bezcelowym i nieadekwatnym, Dla dzieci cierpiących na nadaktywność, która to jest szczególnie uciążliwa dla szkoły, usiedzenie w jednym miejscu, skupienie się na jednym zadaniu, jest niemożliwe, pomimo kolejnych upomnień i kar.
2. 2. Problematyczne zachowanie może być również objawem zaburzeń integracji sensorycznej. Dziecko nie chce bawić się z rówieśnikami i bywa, że próbuje racjonalizować taką postawę np. „nie lubię ich, nie interesuje mnie zabawa z innymi dziećmi”, jest smutne, wycofane, zagubione, mocno zdystansowane, obawia się zaangażowania w grupowe zabawy, bo przegra lub popsuje zabawę innym, pozostaje na marginesie grupy rówieśniczej. Mogą pojawiać się problemy z umiejętnością dzielenia się zabawkami. Niektóre dzieci starają się osiągnąć jakikolwiek sukces za wszelką cenę, robiąc to nie umiejętnie pogarszają swoją sytuację i relacje z rówieśnikami. Brak sukcesów szkolnych, pomimo dobrego intelektu, często brak stałych przyjaźni, dobrych relacji rówieśniczych i z rodzeństwem, z nauczycielami, nieustanne bycie krytykowanym, to dramatyzm dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej, które każdego dnia walczą o przetrwanie.
3. Objawem jest opóźnienie w rozwoju mowy. Zazwyczaj mowa rozwija się znacznie wolniej. Ponieważ deficyty w zakresie mowy są widoczne, to rodzice i opiekunowie częściej zwracają uwagę na ten objaw. Istnieje jednak zagrożenie, że rodzic skupiając się jedynie na tej dysfunkcji nie zauważy innych objawów zaburzeń integracji sensorycznej.
4. Tonus mięśniowy i problemy z koordynacją to kolejny objaw zaburzeń integracji sensorycznej. Układ przedsionkowy i proprioceptywny zapewniają stabilną postawę ciała, a także utrzymują je w pionie. Dziecko z dysfunkcją w obszarze tego układu będzie miało problemy z utrzymaniem właściwej pozycji ciała, zaś jego słabe napięcie mięśniowe będzie sugerować, że dziecko sprawia wrażenie zmęczonego. Podczas siedzenia przy stole będzie kładło głowę na blacie, podtrzymywało ją rękoma, gdy stoi, będzie się starało wybrać sobie takie miejsce, w którym może oprzeć się o ścianę, bo samodzielne stanie jest męczące. Gdy układ przedsionkowy, dotykowy i proprioceptywny nie funkcjonują prawidłowo, dziecko może mieć problem z koordynacją ruchową. Łatwo wtedy będzie traciło równowagę i potykało się. Długopis będzie wypadał z ręki znacznie częściej niż innym rówieśnikom. Nawet siedzenie na krześle będzie dla niego problemem i może z niego spadać, ponieważ nie jest w stanie wyczuć, gdzie ono się znajduje. Nieprecyzyjne ruchy często są skutkiem słabego przetwarzania bodźców pochodzących z wnętrza ciała i grawitacji, choć również może to wynikać z innych dolegliwości neurologicznych. Typowym objawem problemów z integracją sensoryczną jest nieumiejętność zabawy. Dzieci te nie potrafią układać puzzli czy budować wierzy z kilku klocków.
5. Objawem zaburzeń integracji sensorycznej mogą być problemy z nauką w szkole, problemy dotyczą czytania, pisania i liczenia, ponieważ czynności te wymagają głębokiej integracji sensorycznej. Problemy SI mogą bezpośrednio zakłócają proces uczenia się, a to z kolei skutkuje „złym” zachowaniem dziecka, ponieważ nie jest ono w stanie przetworzyć tak dużej liczby bodźców. W efekcie, dziecko nie osiąga żadnych znaczących sukcesów w szkole, nadmiar porażek sprawia, że problemem staje się codzienne wstawanie do szkoły, zaczyna opuszczać zajęcia, pojawiają się liczne wagary, i w ostateczności może porzucić naukę.
6. Dziecko z dysfunkcją SI ma prozaiczne problemy z otaczającą je przestrzenią. Będzie wpadało na ściany i ludzi, z powodu braku umiejętności zlokalizowania własnego ciała. W szkole będzie to widoczne np. w momencie przepisywania z tablicy, dziecko nie będzie w stanie zlokalizować przestrzeni między sobą a tablicą. Jeszcze większy problem będzie miało z rozmieszczeniem w tym czasie liter na papierze.
7. Kolejne objawy mogą być widoczne w okresie dojrzewania. W wieku nastoletnim dziecko z zaburzeniami integracji sensorycznej może mieć problem z zapamiętywaniem ciągu liczb, nadal może wpadać na ściany i potykać się. Może również odwracać głowę w niewłaściwą stronę, bo ma problem z integracją bodźców słuchowych. Nastolatki mogą unikać niektórych aktywności, bo nie czują się w nich dobrze i pewnie np. w tańcu czy wybijaniu prostego rytmu. Problemy dodatkowo utrwalają tendencje izolacyjne nastolatka i budują zaniżoną samoocenę. Problemy z integracją sensoryczną można dostrzec już w wieku niemowlęcym, ale najczęściej zauważalne są w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. Im wcześniej zostaną dostrzeżone, tym szybciej i łatwiej będzie można je zniwelować.

Być może dziecko ma problemy z integracją sensoryczną, jeśli:

• jest płaczliwe bez wyraźnego powodu,
• ma trudności z samodzielnym piciem, żuciem i przełykaniem pokarmów,
• unika przytulania lub poszukuje w nadmierny sposób kontaktu fizycznego,
• niechętnie dotyka niektórych przedmiotów,
• mocno ściska przedmioty do pisania,
• ma problemy z utrzymaniem równowagi,
• nie lubi głośnych dźwięków, a jeżeli je słyszy to zatyka uszy,
• lubi migające obrazy,
• jest nadmiernie ruchliwe (wszędzie go pełno),
• unika zabaw ruchowych i sportów,
• chodzi na palcach,
• niechętnie lub z obawą wchodzi na większą wysokość (nietolerancja grawitacyjna),
• przejawia dużą dezorientację w przestrzeni (nie posiada wyczucia odległości),
• ma chorobę lokomocyjną,
• często myli stronę prawą i lewą,
• ma trudności z naśladowaniem ruchów,
• podczas zajęć stolikowych często zmienia pozycję, podpiera głowę ręką, leży na stoliku,
• ma trudności w opanowaniu pisania, czytania i liczenia,
• ma słabą koordynację ruchową,
• ma problemy z koncentracją (nie jest w stanie skupić się na wykonywanym zadaniu),
• nie lubi huśtania, kręcenia się, obracania,
• jest nadmiernie aktywna ruchowo (np. siedząc rusza nogami),
• jest nieuważne i przedmioty często wypadają mu z rąk,

Metoda Integracji Sensorycznej

Terapia Integracji Sensorycznej należy do kanonu metod terapii zaburzeń wieku rozwojowego, której celem jest redukowanie dysfunkcji i wspieranie harmonijnego rozwoju dziecka we wszystkich sferach funkcjonowania, a tym samym poprawa jakości życia dziecka.

Metoda Integracji Sensorycznej jest kierowana również do dzieci:

• z trudnościami szkolnymi, dysleksją, dysgrafią
• dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych
• z zaburzeniami w rozwoju komunikacji
• z mózgowym porażeniem dziecięcym
• zespołem Downa
• z rozpoznaniem ADHD, ADD
• z grupy ryzyka (zagrożona ciąża, obciążenia okołoporodowe, cesarskie cięcie, wcześniactwo, czynniki dziedziczne)

Ćwiczenia w zaburzeniach integracji sensorycznej

• chodzenie po macie sensorycznej (stymulacja układu dotykowego i czucia głębokiego)
• jazda na deskorolce terapeutycznej w pozycji leżącej na brzuchu przy jednoczesnym odczepianiu przyssawek (stymulacja układu dotykowego, przekraczanie linii środka ciała, napięcie mięśniowe),
• jazda na deskorolce terapeutycznej w pozycji pionowej (układ przedsionkowy odpowiedzialny za równowagę),
• huśtanie się na huśtawce terapeutycznej w pozycji leżącej na brzuchu z kocykiem obciążeniowym przy jednoczesnym przypinaniu spinaczy (stymulacja układu przedsionkowego, proprioceptywnego, przekraczanie linii środka ciała),
• zabawy w grochu, fasoli, mące (stymulacja układu dotykowego),
• zabawa piaskiem kinetycznym (stymulacja układu dotykowego),
• rozpoznawanie zapachów z wykorzystaniem naturalnych składników (stymulacja węchowa),
• rozpoznawanie dźwięków otoczenia (stymulacja słuchowa),
• zabawa w żabę (stymulacja układu przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego i słuchowego),
• przejście po równoważni (stymulacja układu przedsionkowego),
• skoki na trampolinie (stymulacja układu przedsionkowego, proprioceptywnego,
• skoki na dużej piłce z kolcami (stymulacja układu przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego),
• taczka na piłce na macie sensorycznej (stymulacja układu przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego, napięcie mięśniowe),
• utrzymanie równowagi na dużej piłce (stymulacja układu przedsionkowego, proprioceptywnego),
• masaże z wykorzystaniem różnych przedmiotów o różnej fakturze z dociskiem (stymulacja układu dotykowego, proprioceptywnego),

huśtanie się na linie przy jednoczesnym łapaniu woreczka stopami (stymulacja układu proprioceptywnego, dotykowego, napięcie mięśniowe).

Diagnoza zaburzenia integracji sensorycznej

Objawy dysfunkcji sensorycznej nie są jednorodne, przejawiają się różnymi objawami, w różnych obszarach funkcjonowania, i dlatego wymagają specjalistycznych badań i diagnozy. Oznacza to, że diagnoza i terapia powinna być przeprowadzona przez psychologa dziecięcego ze specjalizacją integracji sensorycznej. Podstawowym zadaniem terapeuty sensorycznego jest sprecyzowanie zindywidualizowanego wzorca dysfunkcji, ponieważ cechą tego zaburzenia jest, że każde dziecko ma swój własny zestaw oznak i objawów.

Rozpoczęcie pracy z dzieckiem z zaburzeniami integracji sensorycznej zawsze wymaga całościowej diagnozy deficytów i zasobów. Zazwyczaj diagnoza jest przygotowywana w oparciu o wywiad z rodzicem/rodzicami, obserwację kliniczną i próby kalifornijskie. Szczegółowy wywiad dotyczy przebiegu ciąży i porodu, rozwoju dziecka od okresu niemowlęcego, przebyte choroby. Rodzice wypełniają kwestionariusze dotyczące funkcjonowania dziecka w życiu codziennym. Obserwacja kliniczna i próby kliniczne dotyczą spontanicznej aktywności dziecka i w sytuacjach zadaniowych, w celu oceny między innymi napięcia mięśniowego, mechanizmu równowagi, pracy oczu, koordynacji ruchowej. Testy Kalifornijskie pozwalają określić profil dojrzałości zmysłów i ich integrację.

Całościowa diagnoza dziecka musi zawierać szczegółowe zalecenia, dotyczące stymulacji sensorycznej, ponieważ zazwyczaj zaburzenia integracji sensorycznej dotyczą kilku układów: zmysłu równowagi, słuchu, wzroku, węchu smaku i dotyku. W oparciu o zalecenia terapeuta integracji sensorycznej przygotowuje plan działania terapeutycznego.