Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – przyczyny, objawy, terapia

Mgr Elżbieta Potempska

Rodzaje zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży

Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży należą do kategorii zaburzeń emocjonalnych i stanowią drugą najszerszą grupę zaburzeń okresu rozwojowego, poza zaburzeniami o charakterze destrukcyjnym takimi, jak: ADHD, ADD, zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycyjno- buntownicze.

Charakterystyczne dla zaburzeń lękowych jest to, że znacząca większość z nich, po zastosowaniu odpowiedniego leczenia i/lub terapii psychologicznej mija bezpowrotnie.

Kluczowym pojęciem dla ww. zaburzeń jest pojęcie lęku odróżniane w literaturze od pojęcia strachu. Strach jest silnym nieprzyjemnym uczuciem skłaniającym do ucieczki lub walki z jasno określonym obiektem lub zdarzeniem. Jest to uczucie prawidłowe z punktu widzenia rozwoju człowieka, zwiększające, jak wszystkie pozostałe uczucia, zdolności adaptacyjne.

Lęk w przeciwieństwie do strachu jest stanem niepokoju mniej lub bardziej trwałego, pojawiającego się w określonych sytuacjach, ale bez jednoznacznego obiektu. Lęki dziecięce dotyczą raczej sytuacji, w jakich dziecko znajduje się, które powodują dyskomfort emocjonalny i przede wszystkim zaburzają podstawowe dla rozwoju dziecka –poczucie bezpieczeństwa.

Dziecko może na przykład bać się ( strach) dużego zwierzęcia, pająka lub ciemności panującej w domu, a lękać się np. okresowej izolacji od najbliższego opiekuna, wystąpienia przed nieznaną widownią czy pójścia na imieniny do koleżanki.

Te ostatnie sytuacje nie są ściśle zdefiniowane – dziecko lęka się tego, co może wydarzyć się potencjalnie a nie tego, co jest realnie obecne, a więc np., że opiekun po niego nie wróci, że ktoś z widowni go wyśmieje lub że na imieninach nikt do niego nie podejdzie.

U źródeł wszystkich lęków u dzieci leży brak zaspokojenia lub niewystarczające zaspokojenie którejś z podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka, z czego najważniejszą u dzieci jest poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego. Bez jej zaspokojenia prawidłowy rozwój psychofizyczny dziecka ulega dezorganizacji.

Istnieje grupa zaburzeń z komponentę lękową, którą cechuje tak znaczne nasilenie niepokoju, że wpływa na stan psychosomatyczny dziecka. Niepokojowi może towarzyszyć biegunka,

silne bicie serca, trudności z oddychaniem. Najczęściej występuje w sytuacjach zetknięcia się określonymi obiektami np. zwierzęciem typu: pająki, węże, myszy, szczury, lub zamknięte pomieszczenia, duża otwarta przestrzeń, przebywanie w określonej instytucji, często szkole itp. Tak nasilone lęki przed określonymi obiektami z komponentą psychosomatyczną są nazywane fobiami. (fobia szkolna, fobia społeczna)

Proces leczenia fobii jest na ogół nieco dłuższy i wymaga większej ilości skorelowanych działań psychoterapeutycznych i być może leczenia farmakologicznego, niż proces terapii prostych lęków.

Należy zaznaczyć, że szczególnie u małych dzieci naturalnym zjawiskiem jest występowanie kilku najczęściej stopniowo występujących i samorzutnie zanikających lęków jak np. lęk przed obcymi osobami, przed ciemnością, przed małymi zamkniętymi pomieszczeniami, przed rozstaniem z rodzicami i są one związane ze stopniowym poznawaniem i oswajaniem świata, którego nowe elementy przed fazą asymilacji mogą budzić przejściowy niepokój.

Lęk u dziecka zaczyna być problemem wymagającym szukania pomocy specjalisty, gdy nie mija samorzutnie, trwa dość długo, jest nieadekwatny do wieku rozwojowego, wpływa na dobrostan psychiczny dziecka, jego otoczenia i nie wiemy jak mu przeciwdziałać.

Najczęściej spotykanymi lękami u dzieci są: lęk separacyjny, lęk społeczny i tzw. lęk uogólniony, będący jednostką podobną w swoich objawach i przebiegu do dawnych nerwic (obecnie w klasyfikacjach nie używa się tego określenia).

Lęk separacyjny

Lęk separacyjny, uważa się za najczęściej występujące zaburzenie lękowe u dzieci. Dotyczy on ok. 4 % pacjentów i występuje najczęściej w okresie 2-7 roku życia, przy czym nasilenie objawów przypada często na okres podjęcia nauki w szkole. Nie jest to dziwne, biorąc pod uwagę, że w tym okresie dziecko jest zmuszone po raz pierwszy rozstać się na dłużej z rodzicami, dostosować się do reguł i zasad nowego środowiska, przedszkolnego czy szkolnego, związanych z oczekiwaniem spokojnego siedzenia, wykonywania pracy w określonym rytmie, poddanie się ocenianiu, czy konieczności zaistnienia w środowisku rówieśniczym.

Do objawów, które mogą niepokoić należą długotrwałe, ponad 4 tygodnie przebiegające z dużym nasileniem negatywnych emocji, między innymi:

• Nierealistyczne i utrwalone martwienie się czy rodzic/opiekun przyjdzie z powrotem po dziecko, czy nie zdarzy się coś złego, co uniemożliwi odebranie go z przedszkola,  czy opiekun o dziecku nie zapomni.
• Nierealistyczne i utrwalone martwienie się dziecka, że zostanie zatrzymane wbrew jego woli przez obce osoby, porwane, trafi do szpitala lub ktoś go skrzywdzi.
• Utrwalona obawa przed wyjściem z domu do szkoły/ przedszkola, walka o to by tam nie iść, odmowa wychodzenia do szkoły/ przedszkola – ale związana z obawą rozstania z opiekunem, a nie z powodu przykrości, które spotkały dziecko w instytucji.
• Trudności z zasypianiem lub częste budzenie się w nocy, poprzedzającej konieczność rozstania z opiekunem, sprawdzanie obecności opiekuna przy sobie, niechęć do spania samodzielnie, co najczęściej nie występuje w dni wolne od zajęć;
• Powtarzające się objawy psychosomatyczne w sytuacjach przed lub w trakcie rozstawania się z opiekunem;
• Wyraźne pogorszenie się samopoczucia w momentach zapowiadanego lub zbliżającego się rozstania wyrażanego poprzez płacz, złość, apatię, głęboki smutek, ataki furii.

Lęk społeczny

Lęk społeczny w dzieciństwie to zaburzenie przejawiające się trwałym i nawracającym lękiem, któremu towarzyszy unikanie innych osób, szczególnie nieznanych lub mało znanych. Czas występowania problemu wynosi ponad 4 tygodnie. Zaburzenie rozpoznaje się wówczas, gdy wstępne objawy wystąpiły przed 6 rokiem życia i doprowadziły do istotnych problemów w kontaktach społecznych dziecka.

Objawy, na które należy zwrócić uwagę to:

• Utrwalony lęk przejawiający się zachowaniami unikowymi w każdej sytuacji, gdy dziecko jest narażone na obecność innych osób, w tym rówieśników.
• Zachowania dziecka wyrażają się w postaci zakłopotania, nieśmiałości, nadmiernym skupieniu na stosowności swoich reakcji podczas kontaktu z innymi osobami.
• Kontakty społeczne dziecka ulegają znacznemu ograniczeniu, a ich wymuszanie powoduje cierpienie i dyskomfort objawiający się płaczem, złością, wycofywaniem się, obrazą.
• Kontakty społeczne z najbliższymi osobami pozostają prawidłowe;

Lęk uogólniony

Rozpowszechnienie lęku uogólnionego w populacji dzieci szacuje się od 2,9 do 4,6%.

We wczesnym dzieciństwie zaburzenie jest diagnozowane w równym stopniu u dziewczynek i chłopców, natomiast w okresie adolescencji znacznie częściej diagnozuje się go u dziewcząt.

Cechą charakterystyczną zaburzenia jest przewlekłe, często wielomiesięczne martwienie się, połączone z uczuciem niepokoju, któremu towarzyszą różnorodne objawy psychosomatyczne: drażliwość, uczucie stałego zmęczenia, kłopoty ze snem, objawy ze strony układu wegetatywnego, jak nudności, bóle brzucha, biegunki, zaparcia, kołatanie serca, trudności ze złapaniem oddechu, napięcie mięśniowe i uczucie ciężaru, sztywność w mięśniach, „gula” w gardle itp.

Do cech charakterystycznych dla lęku uogólnionego należą:

• Obawy i lęki trwające nieprzerwanie, choć z różnym nasileniem przez długi okres czasu, (min 6 mies.), a ich przedmiotem jest na ogół kilka obszarów aktywności, przy czym trudno ustalić ich racjonalność.
• Możliwość zapanowania nad zmartwieniem i lękiem wydaje się subiektywnie niemożliwa do przezwyciężenia.
• Lęk i martwienie się prowadzi w konsekwencji do pogorszenia ogólnego samopoczucia psychicznego, z czego najczęściej zauważalne są: problemy z koncentracją, uczucie silnego napięcia niepokoju, niemożność „ rozluźnienia się”, uczucie zmęczenia, zużycia, wypalenia.
• Podwyższona drażliwość, odczuwanie silnego napięcia mięśniowego.
• Stan lęku uogólnionego występuje, w co najmniej dwóch ważnych aktywnościach np. w domu i w szkole, i nie jest związany z obiektywnie trudną sytuacją w jakimś obszarze życia.
• Lęk uogólniony powoduje znaczne cierpienie i ograniczenia w spełnianiu codziennych aktywności czy obowiązków.

Przyczyny lęków u dzieci i młodzieży

Są najczęściej komponentą kilku czynników, z czego na plan pierwszy wysuwają się predyspozycje genetyczne oraz warunki środowiskowe, w tym szczególnie sposób zaspokajania podstawowych potrzeb dziecka, atmosfera i styl wychowawczy, problemy życiowe i psychologiczne osób będących najważniejszymi opiekunami dziecka, obecność traumatycznych wydarzeń lub/i poważnych konfliktów w życiu rodziny itp.

Czynniki środowiskowe, które mogą mieć wpływ na stan dziecka, rozpoznaje na ogół psycholog kliniczny podczas wywiadu z rodziną, obserwacji zachowań dziecka z rodzicami i/lub bez nich, a także podczas przeprowadzania specjalistycznych badań w tym testów psychologicznych, adekwatnych do problemów i wieku dziecka.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje kompleksową diagnozę psychiatryczno-psychologiczną oraz zindywidualizowany program leczenia zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży.

Leczenie lęków u dzieci i młodzieży

W przypadku obserwowania u dziecka wymienionych objawów należy bezwzględnie dążyć do spotkania ze specjalistą, psychologiem klinicznym. Leczenie każdego z występujących w dzieciństwie problemów psychicznych musi być poprzedzone rzetelną, kompleksową diagnozą psychologa klinicznego, a w niektórych przypadkach, również lekarza psychiatry. Po ustaleniach diagnostycznych, rozpoznaniu przyczyn i mechanizmów psychologicznych problemu, proponowane są rodzicom i dziecku indywidualnie dobrane formy terapii.

W przypadku zaburzeń lękowych do takich form należą m.in.:

• Psychoedukacja rodziców, dotycząca między innymi sposobów zaspokajania potrzeb dziecka, tak by zlikwidować przyczynę występowania objawów związanych z tą sferą rozwoju;
• Poznawczo – behawioralne metody wygaszania lub/i oswajania lęku, które w zależności od wieku dziecka wdraża psycholog podczas sesji z dzieckiem lub/i rodzicem.
• Nauka sposobów redukcji napięcia i lęku poprzez odpowiednio dobrane zabawy terapeutyczne, bajkoterapię, pracę z kukiełkami/ lalkami, łączenie sytuacji wywołujących lęk z przyjemnymi bodźcami, relaksację, odpowiednio dobrane masaże czy drobne ćwiczenia fizyczne;
• Psychoedukacja rodziców w zakresie postaw wychowawczych i emocjonalnych wobec dziecka, tak by służyły one poprawie jego samopoczucia a nie wzmacnianiu lęku, w tym możliwość zaproszenia rodziców na warsztaty umiejętności wychowawczych.
• Nauka sposobów odwracania uwagi dziecka od bodźców lękotwórczych i wypracowanie sposobów / sytuacji kojących lub redukujących lęk ( np. przytulanki, rysunki, wystrój wnętrza) itp.
• Mediacje lub terapia indywidualna rodziców, jeśli jedna z przyczyn problemów dziecka okaże się trudna emocjonalnie sytuacja w rodzinie lub u jednego z rodziców;
• Terapia rodzinna- podejmowana na ogół ze starszymi dziećmi, powyżej 10 r. ż, chyba, że dziecko posiada starsze rodzeństwo, a źródło jego problemów specjaliści definiują w ogólnych problemach rodzinnych.