Zespół Aspergera – co to jest, jakie ma objawy i jak go leczyć?

Zespół Aspergera w Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych należy do całościowych zaburzeń rozwojowych i jest uznawany za zaburzenie ze spektrum autyzmu. Specyficzną cechą zespołu Aspergera są zaburzenia w obszarze interakcji społecznych, które to są ograniczone i dość stereotypowe. Rozwój intelektualny jest zazwyczaj w granicach normy, a często nawet powyżej przeciętnej. Zaburzenie trwa przez całe życie, począwszy od okresu dzieciństwa i nie podlega efektywnemu leczeniu farmakologicznemu. Podobnie jak inne zaburzenia ze spektrum autystycznego zespół Aspergera występuje głównie w męskiej części populacji ( 75 – 80%). Znaczna część populacji nie jest świadoma istnienia tego zaburzenia i tego że cierpi z powodu zespołu Aspergera.

Co to jest zespół Aspergera?

Osoby z zespołem Aspergera postrzegają świat w sposób odbiegający od konwencjonalnego i większościowego sposobu myślenia, przeżywania, odczuwania i zachowania.

Kraina emocji jest im zupełnie obca – to nieznany i niezrozumiały obszar życia. Aspergerowcy nie posiadają naturalnej umiejętności widzenia podtekstów kierowanych do nich, umiejętności odbierania i okazywania innym swoich emocji. Są pozbawieni umiejętności przekazywania i odbierania niewerbalnych komunikatów, komunikatów „nie wprost”, czytania „pomiędzy wierszami” oraz komunikatów płynących np. z postawy ciała, mimiki, tonu głosu. Są niezdolni do prawidłowego odczytywania języka ciała innych.

Ta specyficzna ślepota emocjonalna powoduje, że osoby z zespołem Aspergera są odbierane jako pozbawione emocji i uczuć wyższych, i mogą być odbierani przez otoczenie, jako psychopaci. Nie mniej posiadają oni emocje, jak wszyscy inni, a jedynie generowana przez nich odpowiedź – ekspresja emocjonalna jest poza przyjętą normą. Z tego powodu widoczne nasilenie problemów w relacjach społecznych występuje szczególnie w nieformalnych i nieoficjalnych rozmowach. Osoby te sprawiają wówczas wrażenie, że nie potrafią w ogóle odezwać się, zachować się. Natomiast nawet publiczna rozmowa dotycząca zainteresowań czy specjalistycznej, zawodowej wiedzy nie sprawia im kłopotu. O wiele łatwiej jest im komunikować się na piśmie, lub poprzez internetowe komunikatory czy telefon niż w bezpośredniej, żywej rozmowie.

Osoby z zespołem Aspergera przypominają swoim funkcjonowaniem osoby z autyzmem. W obu przypadkach od wczesnego dzieciństwa występuje ten sam rodzaj upośledzenia funkcji psychicznych, z tą jednak różnicą, że zespół Aspergera pozwala na lepszą adaptację społeczną. Niemniej wiele badań naukowych wskazuje na różnice pomiędzy tymi zaburzeniami. Objawy zespołu mogą mieć różne nasilenie, począwszy od dyskretnych dysfunkcji aż po nasilenie utrudniające normalne funkcjonowanie osobiste i zawodowe. Często nasilenie cech powoduje, że osoba chora może sprawiać wrażenie osoby niedojrzałej, bądź o niższym poziomie intelektualnym niż faktyczny, często ocena osób postronnych jest zależna od zaistniałych sytuacji społecznych np. wymagających odpowiednich umiejętności społecznych, potrzeb komunikatywności. Bywa, że odpowiedni zawód i związane z nim pożądane kwalifikacje potrafią w sposób zadawalający wkomponować się w cechy zespołu Aspergera i specyficzne zainteresowania np. zajmowanie się naukami ścisłymi, obsługa urządzeń, komputera.

Diagnoza zespołu Aspergera

Diagnoza zespołu Aspergera zazwyczaj jest prowadzona przez psychologów w dwóch etapach. W pierwszej fazie rodzice, nauczyciele i opiekunowie udzielają informacji i wypełniają kwestionariusze. Drugi etap jest badaniem diagnostycznym dziecka prowadzonym przez klinicystów z doświadczeniem w badaniu zaburzeń rozwojowych u dzieci. Proces diagnostyczny kończy się opinią psychologiczną dotyczącą specyfiki deficytów dotyczących kompetencji społecznych, językowych, poznawczych i motorycznych, oraz analizą zainteresowań dziecka. Całościowa opinia psychologiczna zawiera zalecenia dotyczące kompleksowego programu form pomocowych.

Bywa, że dziecko ujawniało nietypowe cechy we wczesnym dzieciństwie, które mogło sugerować np. zaburzenia rozwoju mowy i mogło być poddawane terapii skoncentrowanej wyłącznie na zaburzeniach mowy. Dopiero dalsza obserwacja rozwoju społecznego dziecka i funkcji poznawczych sugerowała znacznie bardziej kompleksowe zaburzenie, a zespół Aspergera okazał się najbardziej trafną i ostateczną diagnozą. Podobnie, dziecko mogło mieć wcześniej diagnozę ADHD czy objawów porażenia mózgowego.

Zdarza się, że proces diagnostyczny ujawnia, że w rodzinie zaburzenie Aspergera występowało w wielu pokoleniach.

Często bywa, że w okresie dzieciństwa zaburzenie nie zostało zdiagnozowane. Dopiero okres adolescencyjny i wczesnej dorosłości zaczął w sposób intensywny ujawniać problemy związane z życiem społecznym i rówieśniczym, w tym tendencji do izolacji społecznej, a w konsekwencji objawów depresyjnych czy lękowych. Zgłoszenie się po pomoc do psychoterapeuty lub lekarza psychiatry na tym etapie życia pozwoliło na właściwą diagnozę zespołu Aspergera i wtórnych objawów do zaburzenia np. zaburzeń depresyjnych czy napadów paniki.

Objawy zespołu Aspergera

Zespół Aspergera zazwyczaj jest rozpoznawany w dzieciństwie, po 3 roku życia. Do 3 roku życia rozwój dziecka przebiega prawidłowo we wszystkich sferach, po tym okresie ujawniają się wyraźne deficyty w umiejętnościach nawiązywania relacji społecznych. Obok upośledzenia umiejętności społecznych, występują trudności w adaptacji do zmian, brak elastyczności w myśleniu. Mowę dziecka z zespołem Aspergera charakteryzują specyficzne deficyty:

• Nieumiejętność używania języka w kontekście społecznym.
• Trudności w rozpoznawaniu różnych znaczeń tego samego słowa w różnym kontekście.
• Niezdolność do rozumienia metafor, dosłowność rozumienia powiedzeń.
• Zaburzona intonacja i melodyka mowy, w wypowiedziach brak zróżnicowania tonu głosu, rytmu, melodii mowy i podkreślania w ten sposób słów kluczowych.

Objawami zespołu Aspergera są również między innymi:

• Lęk przed ekspozycją społeczną.
• Problemy w odczytywaniu intencji innych, które zawiera ekspresja mimiczna i niewerbalne komunikaty, co w sposób zdecydowany utrudnia nawiązywanie bliższych relacji interpersonalnych.
• Brak empatii.
• Ograniczona zdolność do prowadzenia dialogu.
• Ograniczona zdolność budowania bliskich relacji, przyjaźni.
• Brak umiejętności społecznych.
• Monotematyczne rozmowy
• Intensywność zainteresowania jednym tematem np. transport, nauki ścisłe.

Same osoby z zespołem Aspergera, jak zaświadczą ich biografie mają potrzebę rozumienia i uczestniczenia w życiu społecznym.

Zespół Aspergera u dzieci

Dziecko z zespołem Aspergera sprawia wrażenie, że pomimo dobrego intelektu, nie rozumie i nie jest zdolne do tworzenia prawidłowych relacji społecznych. Można odnieść wrażenie, że jest nieświadome istnienia niepisanych reguł i zasad zachowania w sytuacjach społecznych, więc nieustannie popełnia gafy, robiąc lub mówiąc coś, co uraża innych np. są to żenujące komentarze zachowań innych.  Dziecko z zespołem Aspergera może sprawiać wrażenie źle wychowanego, jednak nie jest niegrzeczne, lecz po prostu nie zna i nie rozumie taktownych zachowań. Bywa, że gdy reguły postępowania zostaną mu wyjaśnione, trzyma się ich sztywno i rygorystycznie, nieadekwatnie przestrzega, będąc nawet ich strażnikiem. W przeciwieństwie do większości dzieci, dziecko z zespołem Aspergera jest zdeterminowane, żeby zawsze przestrzegać wszelkich zasad.

Cechy zespołu Aspergera przejawią się:

• W ubogości interakcji społecznych, braku zdolności do wzajemności w kontaktach emocjonalnych i społecznych, brakiem potrzeby kontaktu z rówieśnikami, brakiem zainteresowania grami zespołowych i w efekcie izolacji dziecka w szkole, braku przyjaciół.
• W zabawie grupowej dziecko nie podziela zainteresowań innych dzieci, nie ma motywacji do zabawy z rówieśnikami, nie reaguje emocjonalnie, zadowolone, jeśli będzie pozostawione samemu sobie, nie potrzebuje innych do zabawy.
• Kontekst zabawy grupowej jest tolerowany tak długo, jak inni podporządkują się narzuconym przez nich regułom gier.
• Zachowanie nie ulega modulacji zależnej od kontekstu sytuacyjnego.
• Brak precyzji i subtelności w wyrażaniu swoich emocji.
• Szczególne zainteresowania i intensywna okresowa fascynacja jakiś jednym tematem. Zafascynowanie, przeradza się w encyklopedyczną wiedzą na dany temat.
• Dosłowne interpretowanie powiedzeń.
• Problemy z zabawą opartą na wyobraźni
• Wygłaszanie w sytuacjach społecznych komentarzy zgodnych z prawdą, ale niewłaściwych i budzących dezaprobatę. Wrażenie, że dziecko jest nieświadome istnienia konwenansów społecznych.
• Nadmiernie precyzyjne i pedantyczne wyrażanie się, repetytywna mowa. Dziecko posługuje się sformułowaniami „jak ze słownika”.
• Niezwykła pamięć zdarzeń i faktów, nadzwyczajna zdolność koncentracji uwagi.
• Niezdarność motoryczna, słaba koordynacja ruchowa.
• Uboga gestykulacja, ograniczona lub nieadekwatna ekspresja mimiczna.
• Grymasowanie, tiki.
• Słaby kontakt wzrokowy z partnerem rozmowy.
• Wykonywanie jakiś czynności w sposób nadmiernie dopracowany i rutynowy, sprawia wrażenie konieczności wykonywania określonych rytuałów.
• Przeżywanie niezwykłego lęku i rozdrażnienia w reakcji np. na dźwięki, hałas, dotknięcie skóry lub głowy.
• Dzieci z zespołem Aspergera odbierają trzy rodzaje hałasu, jako skrajnie intensywne: nagłe i nieoczekiwane dźwięki, dźwięki o wysokiej częstotliwości (odgłos urządzeń używanych w kuchni, pracach ogrodowych), dźwięki dezorientujące, które pojawiają się np. na spotkaniach towarzyskich, centrach handlowych. Dźwięki te wywołują lęk.
• Wrażliwość dotykowa, nadwrażliwość na dotykanie określonych części ciała ( skóra głowy, ramion, dłoni). Fizjologiczna reakcja na dotyk, może być powodem unikania kontaktów towarzyskich. Nadwrażliwość sensoryczna może być powodem niechęci do określonych ubrań. Podwyższona wrażliwość na smaki i określoną konsystencję pokarmów. Nadwrażliwość na określone natężenie światła i kolory. Wrażliwość zapachowa na określone zapachy.
• Synestezja – jest wyłączną cechą zespołu Aspergera. Najbardziej powszechnym przykładem jest widzenie kolorów zawsze po usłyszeniu określonego dźwięku. Bodźce słuchowe mogą zakłócać funkcjonowanie innych zmysłów ( działające urządzenia kuchenne nie pozwalają na zjedzenie pokarmu).

Jak postępować z dzieckiem z zespołem Aspergera?

Dziecko z zespołem Aspergera już na poziomie przedszkola i wieku szkolnego wymaga systematycznej specjalistycznej pomocy psychologicznej i pedagogicznej w adaptacji do świata, który często jest dla niego niezrozumiały. Bezradność dziecka zazwyczaj prowokuje tendencje izolacyjne i powoduje marginalizację społeczną dziecka. Pomoc ta powinna służyć maksymalnemu wykorzystaniu potencjału dziecka z zespołem Aspergera, tak by mogło optymalnie funkcjonować przez całe swoje dorosłe życie, być niezależnym i samodzielnym. Aby pomoc była skuteczna, to od rodziców, opiekunów i nauczycieli wymagane jest  rozumienie świata z perspektywy osoby z zespołem Aspergera. Z tego powodu również systematyczna psychoterapia rodzinna jest niezbędnym elementem pomocy zarówno dziecku, jak i rodzinie.

Zespół Aspergera u osób dorosłych

Bywa, że dopiero w wieku dorosłym osoby same zgłaszają się z prośbą o badanie i diagnozę. Z wielu powodów diagnoza zespołu Aspergera w życiu dorosłym jest bardzo trudna. Ze względu na swoje niezwykłe zainteresowania osoby z Aspergerem raczej uchodzą za dziwaków i ekscentryków niż osoby o zaburzonej osobowości. Najbardziej typowe objawy zaburzenia występują w stosunkowo młodym wieku, a w miarę kształtowania się osobowości obraz psychopatologiczny może ulegać zmianom, co powoduje, że w życiu dorosłym diagnoza może nastręczać wiele problemów. Ocenia się, że znaczna część dorosłych nie ma świadomości, że cierpi na zespół Aspergera, bądź też nie ma go rozpoznanego, jako pierwotne zaburzenie w przypadku np. leczenia z powodu depresji lub zaburzeń lękowych. Bywa, że właściwa diagnoza wyklucza wcześniejsze podejrzenia zaburzeń ze spektrum schizofrenii i tłumaczy brak efektów jej dotychczasowego leczenia farmakologicznego. Zdarza się, że nadużywanie alkoholu jest wtórnym objawem zespołu Aspergera i sposobem radzenia sobie w redukowaniu lęku w sytuacjach społecznych w życiu dorosłym.

Przyczyny rozwoju zespołu Aspergera

Ciągle nie są znane czynniki warunkujące rozwój zespołu Aspergera. Uważa się, że jest to zaburzenie o podłożu neurologicznym. Wiele wyników badań koncentruje się wokół tych samych czynników, co w autyzmie.  Uważa się, że przynajmniej w części przypadków zespół Aspergera stanowi łagodną formę autyzmu, a środowisko ma niewielki wpływ na te specyficzne cechy. Bowiem zespół Aspergera charakteryzują te same jakościowo deficyty w interakcjach społecznych. Od autyzmu różni się tym, że nie występuje tu opóźnienie rozwoju funkcji poznawczych czy językowych, zazwyczaj dzieci charakteryzuje normalny rozwój inteligencji ogólnej.

Leczenie zespołu Aspergera u dzieci i dorosłych

Zespół Aspergera jest nieuleczalnym zaburzeniem, w takim sensie, że niepoddającym się leczeniu farmakologicznemu. Trwa przez całe życie, począwszy od okresu dzieciństwa. Wydaje się, że ma silne uwarunkowania biologiczne, nie mniej nie do końca poznane, dlatego nie istnieją leki na to zaburzenie. Leczenie farmakologiczne może dotyczyć jedynie objawów wtórnych i współwystępujących w zaburzeniu.

Specyficzne deficyty występujące w zespole Aspergera, w miarę dorastania pogłębiają izolację społeczną i poczucie osamotnienia. Dodatkowo osoby z tym zaburzeniem często przeżywają wysoki poziom lęku społecznego. Z tych powodów osoby z diagnozą zespołu Aspergera są obciążone wysokim ryzykiem zachorowania na zaburzenia depresyjne, czy prezentowanie zachowań agresywnych. Wiele osób z rozpoznaniem zespołu Aspergera przeżywa stany nasilonego lęku, które wymagają leczenia. Występują również napady paniki, zachowania kompulsywne.

Ucieczka w świat wewnętrzny i towarzysząca temu izolacja, utrata zainteresowania kontaktami towarzyskimi, może w efekcie stylem funkcjonowania przypominać zaburzenia schizofreniczne, i być nierozpoznanym zaburzeniem Aspergera. W zaburzeniu nie występują objawy psychotyczne takie jak urojenia i omamy, które mogą wskazywać na zaburzenia z kręgu schizofrenii, a jeśli występują to w zdecydowanie dużo słabszym nasileniu i nawet mogą być nie zauważalne przez otoczenie. W przypadku osób z zespołem Aspergera istnieje podwyższone ryzyko zachorowania na schizofrenię (4% w porównaniu z 1% zachorowalności w całej populacji). Zaburzenie Aspergera może występować razem z ADHD, dyspraksją (problemy z poruszaniem się, rozpoznawaniem prawej i lewej strony, jazda na rowerze, ubieraniem się), problemami z mową.

Jak leczyć zespół Aspergera?

Formą leczenia zespołu Aspergera nie jest ani leczenie farmakologiczne, ani psychoterapia. Własna praca intelektualna i treningi w przezwyciężaniu deficytów funkcji społecznych, oraz specjalistyczne programy uczenia właściwych zachowań społecznych i kształcenia umiejętności społecznych, praktyczne strategie korekcyjne zachowania oraz treningi dotyczące rozpoznawania emocji, dają szansę nauki i ćwiczenia wielu zaawansowanych form zachowań społecznych. Dziecko z zespołem Aspergera stopniowo uczy się zasad zachowań społecznych, ale bardziej poprzez analizę intelektualną i podawane instrukcje niż naturalną intuicję. Dziecko za każdym razem w sytuacji społecznej zastanawia się, co powinno zrobić lub powiedzieć, gdy inne dzieci reagują automatycznie.

Do podstawowych form pomocowych dzieciom z rozpoznaniem zespołu Aspergera należą:

• Trening umiejętności nawiązywania kontaktu wzrokowego. Badania wskazują, że cechą dzieci z zespołem Aspergera jest brak kontaktu wzrokowego w trakcie rozmowy. Kontakt wzrokowy zaburza im koncentrację uwagi. Nie rozumieją również znaczenia komunikacji poza werbalnej – „ludzie przekazują sobie nawzajem informacje za pomocą oczu, których ja nie rozumiem, nie wiem, co one mówią”.
• Umiejętność rozpoznawania i rozumienia ekspresji emocjonalnej innych.
• Uczenie się ekspresji emocjonalnej, wyrażania własnych stanów emocjonalnych.
• Treningi kształcenia umiejętności społecznych.
• Programy właściwych zachowań społecznych.
• Uczenie sztuki konwersacji.
• Trening funkcji poznawczych, znaczenia słów, elastyczności myślenia.

W przypadku dziecka z diagnozą zespołu Aspergera bezwzględnie wskazana jest psychoterapia rodzinna i treningi rodzicielskie, które powinny być prowadzone równolegle z indywidualnymi oddziaływaniami wobec dziecka.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje diagnozę i pomoc psychoterapeutyczną w leczeniu zespołu Aspergera.