Leczenie ADHD u dzieci

ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi 

Zaburzenia hiperkinetyczne

Zaburzenie to charakteryzuje się trwałymi problemami w sferze behawioralnej i poznawczej, czyli problemami z utrzymaniem uwagi, kontrolą impulsywności i nadmierną ruchliwością. ADHD jest zaburzeniem mechanizmów samokontroli, u podłoża objawów ADHD istnieje przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem, nieprawidłowość procesów hamowania. Zaburzenie dezorganizuje funkcjonowanie dziecka szczególnie w obszarach funkcjonowania szkolnego i społecznego. Cechą zaburzenia jest wczesny początek, a nadmierna aktywność, problemy z kontrolą zachowania, problemy z uwagą i koncentracją na zadaniach, pojawiają się i utrzymują we wszystkich sytuacjach i sferach funkcjonowania dziecka.

Pierwsze objawy ADHD

Zaburzenia hiperkinetyczne zawsze zaczynają się w ciągu pierwszych 5 lat życia dziecka, najczęściej objawy nasilają się pomiędzy 6 – 9 rokiem życia. Zaburzenie jest głównie rozpoznawalne u dzieci w wieku pomiędzy 7 – 9 rokiem życia, ponieważ wówczas intensywnie ujawnia się ono w problemach związanych z konieczną adaptacją do warunków szkolnych i wymusza u dziecka określone zachowania, którym okazuje się, że dziecko nie jest w stanie sprostać. Charakterystyczne cechy zaburzenia – nadaktywność, pobudzenie, ruchliwość, brak wytrwałości i problemy z koncentracją uwagi najbardziej manifestują się w sytuacjach ustrukturalizowanych, zorganizowanych, wymagających skupienia, spokoju i znacznego stopnia samokontroli.  Zauważalny jest wówczas nadmiar aktywności, brak wytrwałości w działaniach, porzucanie jednych na rzecz kolejnych, i zazwyczaj nie kończenie żadnego z nich. Ocenia się, że zaburzenie występuje u 5,3% dzieci i 4,4% okresu dorastania.  Objawy ADHD utrzymują się w okresie dorastania (70% pacjentów) i życiu dorosłym (30-50% pacjentów). Wprawdzie objawy w wieku dorosłym nie są tak bardzo nasilone, jak u dzieci, jednak mogą zaburzać funkcjonowanie zawodowe i społeczne. Zespół ADHD zwiększa ryzyko współwystępowania, również w życiu dorosłym innych zaburzeń np. depresyjnych, lękowych, zaburzeń zachowania, uzależnienia od alkoholu i narkotyków, zaburzeń osobowości.

Diagnoza ADHD

Kto diagnozuje ADHD?

ADHD wymaga specjalistycznej diagnozy psychologa klinicznego, ponieważ poziom zaburzenia i jego przebieg jest uwarunkowany wieloma czynnikami, zaburzenie może przejawiać się różnym nasileniem i różnymi objawami. Zaburzony poziom funkcjonowania dziecka najczęściej jest zmienny i zależny od środowiska i sytuacji społecznych. Zdarza się, że w niektórych sytuacjach objawy są zupełnie nie widoczne, np. w sytuacji badania dziecka przez psychologa. Dlatego właściwe diagnozowanie wymaga wszechstronnej, wielopłaszczyznowej obserwacji, psychologicznego wywiadu funkcjonowania szkolnego, pozalekcyjnego, rówieśniczego i wywiadu rodzinnego. Psychologiczne badanie diagnostyczne powinno zawierać ocenę, na ile zaburzenia nadruchliwości, impulsywności i koncentracji uwagi wpływają na obniżenie funkcjonowania szkolnego i oceny szkolne dziecka, na ile zaburzają relacje rówieśnicze i funkcjonowanie w domu. Istotne jest wykluczenie innych problemów, zaburzeń i chorób somatycznych, które mogą imitować syndrom ADHD np. dziecko chore na padaczkę może mieć problemy z koncentracją uwagi. W niektórych przypadkach psycholog może poprosić lekarza psychiatrę o konsultację, w celu np. weryfikacji diagnozy różnicowej z zaburzeniem psychicznym, neurologicznym, somatycznym.

ADHD może ujawniać się w różnych podtypach:

  • Z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi, związane z zaburzeniem samokontroli
  • Z przewagą nadaktywności, głównym podłożem jest zaburzenie kontrolowania zachowania
  • Podtyp mieszany, występuje najczęściej, największe nasilenie objawów

Objawy ADHD u dzieci i młodzieży

Objawy Dotyczące Zaburzenia Uwagi, Funkcjonowania Poznawczego, Emocjonalnego i Społecznego

Jak rozpoznać ADHD u dziecka?

Objawy ADHD w wieku przedszkolnym, (3-5-latka):

  • Nadmierna labilność emocjonalna.
  • Problemy w utrzymaniu aktywności na jednej zabawie.
  • Nadmierna drażliwość.
  • Problemy w relacjach z rówieśnikami w przedszkolu, podporządkowaniu się zasadom zabawy w grupie.
  • Łatwość popadania w stany frustracji.
  • Problemy separacyjne, lęk separacyjny.

Objawy, które mogą imitować symptomy ADHD u dziecka w wieku przedszkolnym, należy bezwzględnie skonsultować z psychologiem, ponieważ mogą również być przejawem wielu poważnych zaburzeń rozwojowych, skutkiem niewłaściwego systemu wychowywania, który może utrwalać niepokojące syndromy. Im wcześniejsze zdiagnozowanie zaburzenia o charakterze ADHD i szybkie włączenie oddziaływań pomocowych dla rodziców, tym lepsze prognozy dotyczące efektywnego funkcjonowania dziecka w przyszłości.

Dziecko 2- 3 letnie może sprawiać kłopoty, przypominające ADHD np. brak umiejętności koncentracji przez dłuższy czas na zabawie, może wymuszać na otoczeniu ciągłe okazywanie zainteresowania i uwagi, domagać się nieustannie obecności rodzica i wspólnej zabawy, jednak takie zachowanie może być przejawem niewłaściwych metod wychowawczych, nadmiernej opiekuńczości, kontroli, lub wysokiego poziomu lęku i obaw przeżywanych przez matkę, skutkiem, czego dziecko nie zostało wyuczone umiejętności organizowania sobie zabawy, samodzielności adekwatnej do wieku rozwojowego. Wielu rodziców jest przekonanych, że objawy ADHD dostrzega już w wieku niemowlęcym. W większości przypadków obserwowane symptomy, są skutkiem niewłaściwej opieki nad dzieckiem. Niemniej wymagają specjalistycznej konsultacji psychologa klinicznego, ponieważ mogą być również powodem wielu zaburzeń rozwojowych, w tym o podłożu neurologicznym.

Objawy ADHD w wieku szkolnym

  • Krótki czas skupienia uwagi.
  • Łatwe rozpraszanie się pod wpływem bodźca.
  • Słaba przerzutność uwagi.
  • Trudność w ocenie ważności dopływających informacji.
  • Brak powściągu myślowego.
  • Pochopne wnioskowanie i formułowanie sądów, poglądów.
  • Trudności w planowaniu.
  • Trudność w przewidywaniu konsekwencji swoich zachowań i zdarzeń.
  • Trudności w uczeniu się w oparciu o doświadczenie, generalizowaniu doświadczenia.
  • Trudności z werbalizowaniem stanów emocjonalnych.
  • Zaburzenie poczucia czasu.
  • Nie zwracanie uwagi na szczegóły.
  • Gubienie rzeczy.
  • Zapominanie w toku codziennych czynności.
  • Niepowodzenia w postępowaniu z instrukcjami.
  • Niski poziom umiejętności organizowania i planowania.
  • Męczliwość, problemy z utrzymaniem wysiłku w dłuższej aktywności umysłowej.
  • Tendencje do nadmiernego fantazjowania.

Sposób mówienia:

  • Trudności w budowaniu złożonych wypowiedzi ustnych i pisemnych.
  • Szybkie mówienie, „połykanie” słów.
  • Skróty myślowe.
  • Zniekształcanie słów.

Funkcjonowanie w sferze emocjonalnej

  • Labilność emocjonalna
  • Problemy z kontrolą emocji
  • Wylewne okazywanie emocji
  • Problemy z rozpoznawaniem własnych stanów emocjonalnych i odczytywaniu ich u innych
  • Nadmierna drażliwość
  • Lękliwość

Dzieci z podtypem z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi są:

  • Powolne, zapominają.
  • Łatwo się nudzą.
  • Mają wolniejsze tempo przetwarzania informacji.
  • Problemy z motywacją.
  • Gorsze funkcjonowanie poznawcze.
  • Nieśmiałe, wycofane, niski poziom umiejętności społecznych.

Nadmierna aktywność i impulsywność ( dzieci nadpobudliwe)

  • Bycie w ciągłym ruchu.
  • Hałaśliwość.
  • Syndrom niespokojnych nóg i rąk.
  • Udzielanie odpowiedzi na niedokończone pytania.
  • Problem z oczekiwaniem na swoją kolejkę.
  • Nadmierne wypowiadanie się.

Funkcjonowanie społeczne.

  • Bycie w centrum uwagi, skupianie uwagi na sobie.
  • Przeszkadzanie, przerywanie aktywności innym.
  • Brak dystansu, powściągliwości i hamulców społecznych w relacjach z dorosłymi
  • Skłonność do dominowania i kontrolowania, staje się powodem, że dzieci są odbierane, jako agresywne, wymuszające, konfliktowe.
  • Lekkomyślność i impulsywność powodują kłopoty z dyscypliną, z powodu nieumyślnego, a nie celowego łamania zasad.
  • Trudności w przestrzeganiu zasad i norm społecznych, impulsywne przekraczanie reguł i norm społecznych.
  • Lekkomyślność w sytuacjach niebezpiecznych i z tego powodu łatwość ulegania wypadkom.
  • Brak umiejętności rozwiązywania konfliktów.
  • Podejmowanie współpracy jest problemem.
  • Niepodporządkowywanie się autorytetom.
  • Podejmowanie działań ryzykownych, nie potrafią przewidzieć ich skutków.
  • Trudności w nawiązywaniu trwałych relacji z innymi, kontakty z innymi są powierzchowne.
  • Przyjmowanie pozycji i roli w grupach: outsidera, błazna, łobuza, głupka.

Dzieci z podtypem mieszanym są spostrzegane, jako:

Dominujące, wybuchowe, agresywne, antyspołeczne, nie współpracują, nie współdziałają, są nielubiane i wykluczane, izolowane z grupy.

Funkcjonowanie szkolne dziecka z ADHD

  • Dzieci i adolescenci z ADHD mają poważne problemy z nauką, najczęściej oceny i efekty edukacyjne są poniżej ich możliwości intelektualnych.
  • Trudności w funkcjonowaniu w roli ucznia, problemy z podporządkowaniem się normom i zasadom szkolnym, autorytetowi nauczyciela.
  • Trudności w opanowaniu wiedzy.
  • Trudności w wykorzystaniu wiedzy.
  • Niski poziom dojrzałości emocjonalnej u nastolatków.
  • Problemy w kontaktach społecznych, z rówieśnikami i nauczycielami.
  • Problemy szkolne, wagarowanie, przerywanie szkoły.

Objawy ADHD u młodzieży

  • Problemy z kontrolą emocji, częste wchodzenie w konflikty.
  • Niski poziom umiejętności kontroli impulsów.
  • Impulsywność werbalna, „wszystko mówią, co myślą”.
  • Wzmożona reaktywność, drażliwość.
  • Problemy z podporządkowaniem się autorytetom.
  • Obniżenie umiejętności organizacyjnych, problemy z planowaniem działań.
  • Problemy w relacjach z płcią przeciwną.
  • Niespójny obraz samego siebie.
  • Przeżywanie objawów depresyjnych, niepokoju psychoruchowego.
  • Ryzyko nadużywania alkoholu i narkotyków.
  • Ryzyko przynależności do grup subkultury.
  • Ryzyko zachowań łamiących prawo.
  • Ekstremalne sporty.
  • Zaburzenia zachowania.

Konsekwencje ADHD – Problemy Wtórne ADHD

  • Trudności w kolejnych etapach rozwojowych.
  • Poczucie bycia nieakceptowanym.
  • Frustracja potrzeb związanych z poczuciem sukcesu i osiągnięć życiowych.
  • Niska samoocena.
  • Problemy w relacjach z członkami rodziny, kontaktach rówieśniczych.
  • Zaburzenia osobowości.
  • Zaburzenia zachowania.
  • Uzależnienia
  • Zachowania aspołeczne.
  • Zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.
  • Brak zintegrowanych mechanizmów samokontroli, tzw. „zewnętrzna kontrola”.

Skutki objawów ADHD u osób dorosłych

  • Problemy w relacjach społecznych.
  • Zaburzona kontrola emocji
  • Impulsywność werbalna, gadatliwość.
  • Problemy z organizacją działań, pracy. Rozpoczynanie wielu działań jednocześnie.
  • Problemy z obrazem samego siebie.
  • Poczucie braku osiągnięć, satysfakcji życiowej.
  • Obwinianie innych za niepowodzenia.
  • Zapominanie o terminach, gubienie przedmiotów.
  • Częste zmiany prac, niepowodzenia zawodowe.
  • Zmienność nastrojów.
  • Napięcie, niepokój psychoruchowy, nerwowość.
  • Zaburzenia snu.
  • Objawy depresyjne, zaburzenia afektywne.
  • Zaburzenia osobowości.
  • Uzależnienia.
  • Konflikty z prawem.

Współwystępowanie innych zaburzeń.

Do zaburzeń współwystępujących z ADHD należą:

  • Zaburzenia lękowe
  • Zaburzenia depresyjne
  • Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne
  • Zaburzenia zachowania
  • Zaburzenia opozycyjno-buntownicze
  • Zaburzenie Aspergera
  • Specyficzne spostrzeganie dzieci z ADHD i nieodpowiednie radzenie sobie przez rodziców, opiekunów i nauczycieli może nasilać ryzyko występowania zaburzeń zachowania u dzieci. Przykładem jest zaniżanie poziomu ich zdolności, przypisywanie dzieciom negatywnych cech, intencji, budowanie opinii „złego dziecka” i niskiej samooceny, nadmiar kar, gróźb, rozkazów i brak działań pomocowych. Rodziny dziecka z ADHD cechuje zazwyczaj system kontrolujący, dyscyplinujący, który może prowokować eskalacje zaburzeń zachowania. Nadmierne wymagania, którym dziecko nie jest w stanie sprostać, wzmacniają w nim poczucie frustracji i usztywniają zachowania związane z odmową podporządkowania się, negatywne reakcje, zachowania buntowniczo-opozycyjne.
  • Systematyczne blokowanie aktywności ruchowej może prowadzić do natręctw czynnościowych ( zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych).
  • Nasilone objawy ADHD zwiększają ryzyko zaburzeń zachowania, co z kolei zwiększa ryzyko kształtowania się osobowości antyspołecznej.

Różnicowanie diagnostyczne

Nie zawsze objawy przypominające zaburzenie ADHD, świadczą o diagnozie tego zaburzenia. Obraz kliniczny może być związany z innymi zaburzeniami i wymaga specjalistycznej diagnozy.

  • Nadpobudliwość może być objawem patologicznym, ale również może być szeroko pojętą normą dla określonego okresu rozwojowego.
  • Objawy nadpobudliwości mogą być grupą objawów poprzedzających wystąpienie innych zaburzeń.
  • Objawy występujące w obrazie ADHD mogą świadczyć o specyficznych trudnościach szkolnych lub zaburzeniach emocjonalnych, zaburzeniach zachowania.
  • Objawy mogą świadczyć o zaburzonej więzi rodzinnej.
  • Objawy mogą być mylone z niepokojem psychoruchowym i zaburzeniami koncentracji wynikającymi z zaburzeń lękowych i depresyjnych.
  • Ostry, nagły początek zaburzeń hiperkinetycznych w wieku szkolnym, może być objawem stanu maniakalnego, zaburzeń reaktywnych, zachorowania na zaburzenia schizofreniczne, schorzenia neurologiczne, zaburzenia o podłożu organicznym.
  • Do czynników, które mogą się kryć pod objawami przypominjącymi ADHD należą:
  • Ponadprzeciętne zdolności i nudzenie się w szkole
  • Opóźnienie rozwojowe
  • Zaniedbanie środowiskowe
  • Trudności wychowawcze
  • Trudna sytuacja rodzinna, dezorganizacja życia rodzinnego, dysfunkcjonalny system rodzicielski.
  • Sytuacje kryzysowe, traumatyczne wydarzenia życiowe.
  • Obraz kliniczny ADHD może być mylony z nierozpoznanymi chorobami somatycznymi np. zaburzenia hormonalne (tarczyca), choroba reumatologiczna, uszkodzenie słuchu, wzroku.
  • Cechą ADHD nie jest temperamentalna wzmożona ruchliwość, lecz niemożność kontrolowania swojego zachowania.

Przyczyny ADHD

ADHD jest uważane za zaburzenie neurorozwojowe, związane ze specyficzną odmiennością w budowie, funkcji i biochemii określonych struktur ośrodkowego układu nerwowego, odpowiedzialnych za uwagę i kontrolę zachowania.

Uważa się, że czynniki genetyczne mają znaczny wpływ na wystąpienie zaburzenia ADHD. Ocenia się, że w 70-90% przypadków, zaburzenie jest dziedziczone i uwarunkowane rodzinnie. Za istotny czynnik w rozwoju zaburzenia uważa się specyficzne czynniki środowiskowe, które mają wpływ na rozwój mózgu w okresie płodowym i okołoporodowym np. palenie tytoniu, spożywanie alkoholu przez matkę w ciąży, urazy okołoporodowe, mała waga urodzeniowa.

Badania zwracają uwagę na znaczenie niekorzystnych czynników psychospołecznych, które mogą mieć wpływ na uaktywnienie się genetycznej podatności rozwoju ADHD i mają wpływ na przebieg i obraz kliniczny zaburzenia. Istnieje korelacja pomiędzy występowaniem ADHD a wysokim poziomem negatywnych emocji w rodzinie, dysfunkcjonalnością systemu rodzinnego.

Leczenie ADHD

Jak pomóc dziecku z ADHD? Profesjonalne leczenie zaburzenia ADHD u dziecka zawsze wymaga wieloletniego i stabilnego kontaktu psychoterapeutycznego. Leczenie powinno być wielokierunkowe, kompleksowe i komplementarne w swoich oddziaływaniach. Profesjonalną opieką psychologiczną i psychoterapeutyczną powinno być objęte dziecko, jego rodzina i jeśli to możliwe wymagana jest stała współpraca ze środowiskiem, w którym funkcjonuje dziecko np. nauczyciele, opiekunowie. W razie konieczności powinno być włączone leczenie farmakologiczne. Proces psychoterapeutyczny równolegle powinien obejmować dziecko i jego rodzinę.

Nasilone objawy ADHD mogą mieć poważne konsekwencje w całym dorosłym życiu. Pierwsze negatywne konsekwencje zazwyczaj pojawiają się w okresie adolescencji. Wówczas, wtórnie do ADHD w skrajnych przypadkach, mogą nasilać się przejawy: zaburzeń zachowania, zachowania opozycyjno-buntownicze ( bunt, kłótnie, gniewność, wrogość, ucieczki, wagary, porzucanie szkoły, agresywność, agresja czynna wobec innych, złośliwość) zachowania ryzykowne, ryzykowne zachowania seksualne, zachowania antyspołeczne, przemocowe, autodestrukcyjne, uzależnienia, poszukiwanie akceptacji w nieformalnych aspołecznych grupach rówieśniczych, objawy zaburzeń osobowości. Mogą pojawiać się zachowania w istotny sposób naruszający normy społeczne i naruszanie prawa.

Wychowywanie dziecka z diagnozą ADHD jest niezwykle trudnym wyzwaniem dla rodziców i nauczycieli. Diagnoza ADHD obciąża całą rodzinę, wpływa na funkcjonowanie wszystkich jej członków. Często trudno ocenić, czy chaos, jaki panuje w całej rodzinie jest skutkiem ADHD u dziecka, czy przyczyną. Codzienne borykanie się z problemem ADHD, jest nieustannym dylematem, na ile pozwolić dziecku na uciążliwe, destrukcyjne zachowania, a na ile kolejny raz wprowadzać restrykcyjne wymagania, które wymagają konsekwencji i prowadzą do przewlekłego, negatywnego klimatu w rodzinie.

Prawidłowo funkcjonująca rodzina, spójny system rodzicielski może zdecydowanie w znaczący sposób wpłynąć na lepsze funkcjonowanie dziecka pomimo objawów i obniżenie ryzyka negatywnych konsekwencji związanych z ADHD u dziecka. Psychoterapia rodzinna i psychoedukacja zmieniają spostrzeganie dziecka, jako gorszego, złego, leniwego, przeciwdziałają tendencjom przypisywania dziecku złych intencji, intencjonalnego, uciążliwego zachowania. W trakcie procesów psychoterapeutycznych pojawia się rozumienie zachowań dziecka w kontekście zaburzenia, niezależnego od jego woli, następuje wypracowanie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z uciążliwymi objawami zaburzenia. Bowiem im więcej restrykcyjnych postaw rodzicielskich, nakazujących, zakazujących, krytykujących, wrogich, brak poczucia bezpieczeństwa, wsparcia i akceptacji, tym gorsze rokowania dziecka na dobre, satysfakcjonujące funkcjonowanie w każdej sferze życia.

Jak leczyć ADHD?

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie proponuje diagnozę i kompleksowe leczenie zaburzeń ADHD

Proces diagnostyczny kończy się zindywidualizowanym planem leczenia, który zależnie od potrzeb może obejmować takie działania pomocowe, jak:

  • Psychoterapia dziecka, której celem jest między innymi budowanie prawidłowej samooceny, rozumienie zasad i norm społecznych.
  • Zajęcia dla dzieci z ADHD są związane z ćwiczeniem kontroli zachowania – treningi behawioralne, ćwiczeniem koncentracji i uważności – treningi funkcji poznawczych. Dla dzieci wieku przedszkolnym i wczesnym szkolnym ćwiczenia mają charakter zabawy. Ćwiczenia o charakterze zadań domowych zawsze są zindywidualizowane i zależne od szczegółowej diagnozy.
  • Psychoedukacja dla rodziców, rodzeństwa, dziadków, dotycząca prawidłowego rozumienie specyfiki zaburzenia i określonych objawów, sposobów radzenie sobie z konkretnymi problemami.
  • Systemowa psychoterapia rodzinna, której celem jest wzmacnianie prawidłowej struktury rodziny, systemu rodzicielskiego.
  • Trening umiejętności rodzicielskich i interwencji behawioralnych: metody wychowawcze, system nagradzania i wzmacniania dziecka, sposoby skutecznego komunikowania się z dzieckiem, system reguł i zasad postępowania, wzmacnianie konsekwencji działań rodzicielskich.
  • Stały kontakt ze szkołą.
  • W przypadku nastolatków sesje rodzinne dotyczące sposobów rozwiazywania problemów i konfliktów, właściwej komunikacji.
  • Leczenie farmakologiczne