Co warunkuje utrzymanie dobrego zdrowia psychicznego?

Chroń i wzmacniaj to, co w sobie masz

Wg. Definicji WHO

„Zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania. Jest zdolnością do osiągania pełni własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych”.

 Badacze zajmujący się zagadnieniem zdrowia coraz więcej uwagi poświęcają poszukiwaniu odpowiedzi na pytania:

• Jak zachować zdrowie?
• Co jest powodem poczucia szczęśliwości i zadowolenia?
• Jakie czynniki warunkują utrzymanie dobrostanu psychicznego?
• Jak to się dzieje, że niektórzy zachowują dobry stan zdrowia pomimo działania stresu i czynników patogennych, a inni nie?
• Jak zachować zdrowie w niesprzyjających warunkach?
• Dlaczego osoby z takimi samymi traumatycznymi doświadczeniami życiowymi różnią się między sobą poczuciem zadowolenia i szczęśliwości?

Badacz Aaron Antonovsky, twórca koncepcji salutogenezy poszukując czynników psychologicznych sprzyjających zachowaniu dobrego zdrowia, obserwował po wojnie więźniów nazistowskich obozów koncentracyjnych. Zauważył, że jedni zachowują poczucie zadowolenia z życia, są optymistyczni, utrzymują pogodę ducha i są długowieczni, a inni są pesymistyczni, bez woli życia i cechuje ich wyższy wskaźnik umieralności.

W przeciwieństwie do paradygmatu patogenetycznego, który poszukuje zagrożeń i uwarunkowań zaburzeń psychicznych i chorób, współczesny salutogenetyczny paradygmat zdrowia koncentruje się na utrzymywaniu dobrego zdrowia i samopoczucia w niekorzystnych sytuacjach życiowych. Obie orientacje są komplementarne, a nie konkurencyjne wobec siebie, pozwalają na kompleksowe wyjaśnienia wzajemnych zależności pomiędzy zdrowiem i chorobą, oraz odpowiadają na pytanie, jak obniżać ryzyko wystąpienia problemów i zaburzeń psychicznych.

Za wskaźniki zdrowia psychicznego uważa się właściwości emocjonalne i osobowościowe, które pozwalają na radzenie sobie z trudnościami życia i zapobiegają załamaniom psychicznym w ich obliczu. Należą do nich zdolności i umiejętności psychospołeczne, które umożliwiają optymalne funkcjonowanie w życiu osobistym, zawodowym i w relacjach społecznych. Istotne są tu indywidualne zasoby, efektywne strategie i umiejętności radzenia sobie ze stresem. Warunkiem utrzymania dobrego zdrowia psychicznego jest możliwość zaspakajania prawidłowo ukształtowanych potrzeb i realizacja zadań życiowych adekwatnych do wieku i faz rozwojowych. Zdrowie psychiczne jest środkiem umożliwiającym każdemu z nas, takie wykorzystanie swoich możliwości, aby jakość naszego życia była lepsza, bardziej satysfakcjonująca i produktywna, abyśmy czuli się szczęśliwsi. Subiektywne poczucie dobrostanu psychicznego jest związane z doświadczaniem przyjemnych emocji i wysokim poziomem zadowolenia z życia.

Powszechnie wiadomo, że stres zaburza równowagę emocjonalną i jest ryzykiem dla zdrowia psychicznego. Biologiczno-psychospołeczne teorie dotyczące przyczyn zaburzeń psychicznych podkreślają znaczenie stresu, jako czynnika aktywizującego biologiczną podatność na zachorowanie np. na zaburzenia depresyjne czy schizofreniczne. Nie uda się zmniejszyć liczby stresogennych sytuacji, są one wszechobecne i nieuniknione. Jednak współczesne modele stresu podkreślają, że nie jesteśmy zupełnie bezbronni wobec niego. Mamy na niego wpływ, ponieważ posiadamy chroniące bufory, które amortyzują siłę zdarzenia stresogennego. Chronią nas efektywniejsze strategie radzenia sobie ze stresem, rozwijanie potencjałów zdrowia i zasobów odpornościowych. Możliwość rozwijania i korzystania z zasobów odpornościowych np. takich jak poczucie koherencji, umiejętności adaptacyjne – elastyczność, dynamiczna zdolność do reagowania na zmieniające się wymagania życiowe, wpływa na efektywność radzenia sobie w trudnych emocjonalnie sytuacjach i modyfikuje skutki zdrowotne stresu. Idee psychologii pozytywnej zwracają również uwagę na pozytywny wymiar stresu na jednostkę. Obecnie stres nie jest uważany jednoznacznie za czynnik patogenny, który prowadzi do zaburzenia. Współcześni badacze rozpatrują stres w kontekście radzenia sobie z nim poprzez uruchamianie naszych zasobów, i dopiero wówczas możemy oceniać czy stres ma charakter zaburzający czy prozdrowotny.

Efektem poszukiwania przyczyn zdrowia psychicznego a nie choroby, jest zdefiniowanie psychospołecznych predyktorów zdrowia. Należą do nich między innymi:

• Wysoki poziom samooceny.
• Optymizm.
• Samoakceptacja, pozytywny stosunek do własnego Ja. Świadomość własnych pozytywnych i negatywnych cech.
• Potrzeba osiągnięć i wpływu na własne życie.
• Umiejętność rozpoznawania własnych potrzeb.
• Umiejętność zaspakajania własnych potrzeb.
• Umiejętność rozpoznawania własnych możliwości i ograniczeń.
• Umiejętność skutecznego rozwiązywania zadań życiowych.
• Umiejętność skutecznego porozumiewania się.
• Pozytywne relacje z innymi. Umiejętność nawiązywania i podtrzymywania relacji z innymi. Zdolność do odczuwania przyjemności z bliskiego kontaktu z innymi.
• Umiejętność wyrażania emocji i radzenia sobie z nimi.
• Umiejętność samokontroli emocjonalnej.
• Umiejętność zmniejszania poziomu napięcia emocjonalnego. Optymalne wzorce reagowania emocjonalnego.
• Umiejętność adaptacji do ról i warunków życiowych.
• Asertywność. Umiejętność obrony własnych praw z poszanowaniem praw innych.
• Poczucie autonomii. Zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji, autonomicznego myślenia i realizowania własnych potrzeb.
• Poczucie własnej skuteczności.
• Poczucie kompetencji.
• Poczucie koherencji.
• Styl radzenia sobie ze stresem. Pożądany jest styl skoncentrowany na rozwiązywaniu problemu, i który w minimalnym stopniu jest skoncentrowany na emocjach.
• Zdolność do osobistego rozwoju, wykorzystywania własnego potencjału i zdolności.
• System wartości. Świadomość własnej hierarchii wartości. Wyznaczanie celów życiowych i sposoby ich osiągania.
• Umiejętność korzystania z pomocy specjalistycznej w sytuacjach kryzysowych.

Na szczególną uwagę zasługuje poczucie koherencji, które jest uważane za kluczowe dla utrzymania, ochrony i przywracania zdrowia, ponieważ modyfikuje intensywność przeżywanego stresu, w wyniku, czego staje się on mniej zagrażający zdrowiu. Poczucie koherencji jest rodzajem buforu w stresogennych sytuacjach. Jest to rodzaj orientacji życiowej, którą cechuje: spostrzeganie świata, jako przewidywalnego i zrozumiałego; sterowalnego, ponieważ mamy wpływ na napływające bodźce, by im sprostać; a wymagania są rozumiane, jako wyzwania warte wysiłku i zaangażowania. Poczucie koherencji jest kluczowym zasobem i znaczącym czynnikiem odpornościowym, pełniącym ochronną rolę w wymiarze zdrowia. Definicja poczucia koherencji zakłada istnienie trzech składowych:

• Poczucie zrozumiałości – spostrzeganie informacji ze świata zewnętrznego, jako zrozumiałych, uporządkowanych i spójnych. Pozwala na trafną ocenę rzeczywistości.
• Poczucie zaradności – przekonanie o skutecznym sprostaniu napływającym wymaganiom.
• Poczucie sensowności – poczucie, że istnieją dziedziny, w które warto emocjonalnie angażować się. Osoby o silnym poczuciu sensowności problemy traktują, jako wyzwania i możliwość samorealizacji a nie, jako zagrożenie.

Badania pokazują, że osoby z wysokim poczuciem koherencji lepiej radzą sobie ze stresem, mają lepsze strategie radzenia sobie i rzadziej chorują. Im wyższe poczucie koherencji u dzieci i dorosłych, tym mniej objawów i skarg na zdrowie.

Istotnym czynnikiem warunkującym pozytywne zdrowie psychiczne jest inteligencja emocjonalna. Inteligencja emocjonalna jest umiejętnością rozpoznawania, kontrolowania i wyrażania swoich emocji, rozumienia ich przyczyn. Jest zdolnością do właściwego reagowania na uczucia innych. Jest umiejętnością wydobywania wiedzy ze spostrzeganych u siebie i innych stanów emocjonalnych, którą to wiedzę osoba potrafi wykorzystywać. Inteligencja emocjonalna obniża poczucie stresogenności, pozwala skutecznie rozwiązywać problemy interpersonalne, chroni przed negatywnymi skutkami stresu.

Do niekorzystnych cech należą:

• Poczucie mniejszej wartości.
• Brak umiejętności radzenia sobie z zadaniami życiowymi.
• Brak umiejętności bronienia własnych praw.
• Poczucie wyobcowania społecznego.
• Brak umiejętności nawiązywania kontaktów interpersonalnych.
• Nadmierne obciążanie się odpowiedzialnością.
• Wyuczona bezradność.
• Poczucie zależności od otoczenia.

W jaki sposób wzmacniać zdrowie psychiczne?

Psychoterapia jest metodą leczenia, która służy usunięciu cierpienia wynikającego z przeżywania objawów zaburzeń psychicznych czy dysfunkcjonalnych cech osobowościowych. Nowy sposób myślenia o zdrowiu psychicznym – nie w kategoriach braku patologii, ale pozytywnych wskaźników, zwraca uwagę na możliwość i konieczność korzystania z poradnictwa psychologicznego i oddziaływań terapeutycznych, jako profilaktycznych metod świadomego wzmacniania zasobów zdrowotnych przez osoby zdrowe, gdy nie mamy zdiagnozowanych problemów psychopatologicznych.

Kształtowanie Zasobów Zdrowotnych i Potencjałów Odpornościowych to między innymi uczenie zachowań prozdrowotnych i umiejętności skutecznej kontroli zdrowia, kształcenie kompetencji życiowych sprzyjających rozwojowi w odniesieniu do różnych okresów życia, od dzieciństwa do późnej starości. Uruchomione zasoby odpornościowe w znacznym stopniu chronią nas przed problemami zdrowotnymi, sprzyjają ochronie zdrowia i procesom zdrowienia. Są lekiem odpornościowym i obniżają ryzyko pogorszenia stanu psychicznego nawet w stresujących wydarzeniach życiowych. Zindywidualizowane podejście działań prozdrowotnych obejmuje sferę poznawczą, emocjonalno-motywacyjną i behawioralną.

Poradnictwo psychologiczne jest formą pomocy osobom zdrowym, które doświadczają dyskomfortu psychicznego związanego z realizacją zadań życiowych, trudności przystosowawczych i kryzysów rozwojowych. Psychologiczna pomoc i terapeutyczne oddziaływania uczą osoby zdrowe pełnego wykorzystania i zwiększania własnego potencjału, wzmacniania czynników odpornościowych, nabywania nowych umiejętności i skutecznych sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Celem rozwoju osobistego może być zmiana dysfunkcjonalnych zachowań i błędnych schematów poznawczych (dysfunkcjonalnych przekonań na temat siebie i otaczającej rzeczywistości), sposobów reagowania emocjonalnego, sposobu komunikacji czy stylu radzenia sobie ze stresem.

Metodą wzmacniania zdrowia psychicznego jest psychoedukacja. Stosowane przez psychologów oddziaływania psychoedukacyjne są zależne od indywidualnych potrzeb i mają na celu dostarczenie wiedzy z zakresu wzmacniania zdrowia psychicznego, wskaźników zdrowia psychicznego, rozpoznawania ryzykownych stanów emocjonalnych i objawów zwiastujących problemy ze zdrowiem psychicznym np. dotyczących zespołu wypalenia zawodowego czy objawów zaburzeń depresyjnych lub uzależnień. Na każdym etapie rozwoju, na różnych etapach życia można doświadczać swoich ograniczeń w realizacji zadań życiowych i kryzysów rozwojowych. Kolejne fazy rozwojowe pociągają za sobą inne wyzwania i wymagają innych umiejętności adaptacyjnych. Do nich należą problemy rodziców z małym dzieckiem i umiejętności adaptacyjne przedszkolaka, problemy rodziców i dzieci w wieku szkolnym i okresu adolescencji, oraz wczesnej dorosłości. W okresie dorosłości pojawiają się nowe problemy związane z zakładaniem rodziny i aktywnością zawodową. Okres senioralny bywa krytyczny dla wielu osób, bo jest związany z poczuciem bycia niepotrzebnym i „mijającego życia”, gorszą kondycją zdrowia fizycznego.

Korzystanie z profesjonalnej pomocy psychologicznej, aby podnieść swoją efektywność, kompetencje i sprawność, które warunkują zdrowie psychiczne i poczucie szczęśliwości, powinno stać się w świadomości społecznej normą. Wzmacnianie zdrowia psychicznego powinno być świadomym zabiegiem już od wieku przedszkolnego.

Brytyjski badacz szczęścia prof. Richard Layard w swoich badaniach próbuje ustalić, co robić, aby ludziom żyło się lepiej. Zwraca uwagę, że w każdym kraju bogaci są na ogół szczęśliwsi od biednych. Jednak powodów, dla których ludzie czują się szczęśliwi lub nie jest o wiele więcej, a bogactwo odpowiada za istnienie tych różnic tylko w niewielkim stopniu. Zdaniem tego uczonego ważniejsze od majątku są stosunki międzyludzkie, życie rodzinne, praca i to czy ją lubimy. Konkluduje, że obsesyjne, ustawiczne porównywanie się z innymi pod różnymi względami, począwszy od wieku przedszkolnego oraz przymus konkurowania, które towarzyszą prawie każdej aktywności edukacyjnej, zawodowej i społecznej, powodują, że tracimy zdolność koncentracji na tym, co naprawdę by nas uszczęśliwiło, dało radość życia.  Wskaźnik zamożności państw mierzony np. wartością produktu krajowego brutto, często traktowany jest, jako probierz sukcesu i dobrobytu, i jest mylnie utożsamiany z poczuciem szczęśliwości obywateli. Badania prowadzone od lat pięćdziesiątych dowodzą, że choć znacząco wzrósł dobrobyt w krajach zachodniej Europy, to mieszkający tam ludzie wcale nie czują się szczęśliwsi. A liczba chorych psychicznie wzrasta, zwłaszcza wśród osób młodych.

Prof. Layard alarmuje, że istotną przyczyną tego, że ludzie są nieszczęśliwi stanowią problemy i choroby psychiczne. Zwraca on uwagę, że w krajach zachodnich jest to czynnik ważniejszy nawet od bezrobocia. A większość systemów opieki zdrowotnej Europy nie poświęca profilaktyce zdrowia psychicznego i zaburzeniom psychicznym należnej uwagi. Wyniki badań z krajów europejskich alarmują, że w większości krajów zadowolenie z życia zawodowego słabnie. Coraz częściej postrzegamy miejsce pracy, jako środowisko o zbyt wysokim poziomie lęku, napięcia, frustracji i napiętych relacji interpersonalnych. Jest ono permanentnym czynnikiem stresogennym, który ma swoje przełożenie, na jakość życia osobistego i rodzinnego, a ostatecznie na zdrowie psychiczne.