Dowiedz się Jak Dbać o Zdrowie Psychiczne by Zdążyć Przed Chorobą

Celem artkułu jest zaproszenie do refleksji: Czy jestem w grupie ryzyka, zagrożonej wystąpieniem problemów ze zdrowiem psychicznym?

Czy profilaktycznie dbam o dobrostan psychiczny swój i członków mojej rodziny?

Zanim zanalizujemy problem jak dbać o dobre zdrowie psychiczne, które podobnie jak zdrowie fizyczne nie jest nam „dane” na zawsze, warto zapoznać się z poniżej przedstawionymi statystykami, które obrazują z jak poważnym problemem mamy do czynienia dotyczącym kondycji zdrowia psychicznego Polaków.

1. Dane statystyczne alarmują o dramatycznie pogarszającej kondycji zdrowia psychicznego Polaków w każdym wieku:

• Przeprowadzone badania epidemiologiczne zaburzeń psychicznych EZOP pokazały, że w Polsce, co najmniej jedno zaburzenie psychiczne w ciągu całego życia wystąpiło aż u 23,4% badanych.
• Badania pokazują, że w populacji 18 – 64 lat około 20 – 30 % osób skarży się na problemy ze zdrowiem psychicznym.
• Z raportu wynika, że 1,34 mln Polaków w wieku produkcyjnym ocenia negatywnie swoje zdrowie psychiczne, a skargi depresyjne (nie postawiono diagnozy depresji) pojawiły się u 30 % badanych, co może oznaczać, że dotyczą 8 mln Polaków.
• Najczęstszym rodzajem zaburzeń występującym w populacji są zaburzenia lękowe; cierpi na nie, co 6 osoba w populacji.
• Jedna na 10 ma problemy z zaburzeniami nastroju, głównie z depresją. Zdiagnozowana depresja, dystymia, mania dotyka około 1,5 mln osób.
• Około 7 % cierpi na bezsenność.
• Uzależnienia dotykają 4 % populacji.
• Dane policyjne szacują, że w Polsce realnie przynajmniej 6.000 tysięcy osób, odbiera sobie życie rocznie, to więcej niż ofiar wypadków drogowych.

Według doniesień Światowej Organizacji Zdrowia, obecnie depresja jest czwartym problemem zdrowotnym na świecie, za 5 lat depresja zajmie drugie miejsce w rankingu najbardziej kosztownych społecznie chorób, tuż po nowotworach i będzie większym problemem niż bezrobocie.

Zdrowie psychiczne ma w równym stopniu zasadnicze znaczenie dla rozwoju każdego człowieka, jak i zasobów ogólnospołecznych i ekonomicznych narodu. Jest dobrem narodowym każdego społeczeństwa, ponieważ od niego zależy rozwój kraju i dobrobyt obywateli.

Z prowadzonych w Europie od kilkudziesięciu lat badań, dotyczących poczucia szczęśliwości obywateli różnych krajów, jednoznacznie wynika, że nie zależy ono wyłącznie od dobrobytu i wzrastających wskaźników ekonomicznych, lecz w bardzo dużym stopniu od dobrego zdrowia psychicznego, posiadania rodziny i pracy. Istotną przyczyną tego, że ludzie są nieszczęśliwi stanowią choroby psychiczne, a w społeczeństwach zachodnich jest to czynnik ważniejszy nawet od bezrobocia.

Definicje zdrowia psychicznego podkreślają, że jest to nie tylko brak choroby, ale pożądany stan dobrego samopoczucia, który umożliwia sprawne funkcjonowanie w swoim środowisku i obszarach życiowego funkcjonowania, umożliwia zachowanie równowagi emocjonalnej, rozwój osobisty i satysfakcjonującą, jakość życia.

Wskaźnikami dobrego zdrowia psychicznego i równowagi psychicznej jest wysoki poziom samooceny, dobre umiejętności radzenia sobie z przeciwnościami losu, poczucie własnej skuteczności, oraz poczucie kontrolowania i sterowania własnym życiem. Wymienione cechy pozwalają dobrze sobie radzić ze stresogennymi wydarzeniami życiowymi i chronią przed zaburzeniami psychicznymi. Dbanie o zdrowie psychiczne to przede wszystkim rozwijanie takich umiejętności i zdolności, które umożliwiają optymalne funkcjonowanie w życiu osobistym, rodzinnym, zawodowym i towarzyskim, w relacjach interpersonalnych.

 „ Nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego”.

Zdrowie psychiczne jest ściśle związane ze satysfakcjonującym funkcjonowaniem osobistym, edukacyjnym, zawodowym i interpersonalnym, co oznacza, że dobre zdrowie psychiczne pozwala na prawidłową realizację swoich potrzeb, ambicji i planów życiowych.

Skuteczne sposoby świadomego dbania o zdrowie psychiczne są zależne od wieku i fazy rozwojowej każdego człowieka, począwszy od małego dziecka w wieku przedszkolnym aż po wiek senioralny. Każdy etap życia niesie za sobą inne zadania rozwojowe, inne wyzwania, potrzeby i oczekiwania, tym samym na każdym etapie życia mogą się pojawić związane z tym zagrożenia dla utrzymania równowagi psychicznej i nowe wyzwania wymagające wzmacniania zdrowia. Dotyczą one:

• Dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym i charakterystycznych dla tej grupy problemów, utrudniających realizowanie zadań rozwojowych, np. problemy z prawidłowym kształtowaniem się umiejętności szkolnych i umiejętności komunikacji, nawiązywania kontaktów rówieśniczych, dostosowania się do norm i zasad społecznych, zaburzenia zachowania, dysfunkcje procesów poznawczych. Dzieci z grupy ryzyka – szczególnie zagrożone zaburzeniami nerwicowymi, psychosomatycznymi, zaburzeniami zachowania, nieprawidłowym rozwojem osobowości. Każdy etap rozwoju dziecka niesie za sobą inne zagrożenia dla zdrowia psychicznego, dlatego tak ważna jest dynamiczność relacji dziecko-rodzic, adekwatna do tych zmian.
• Kryzysów wieku dojrzewania i wczesnej dorosłości.
• Dorosłych: problemy z podejmowaniem i pełnieniem ról społecznych, partnera, męża, rodzica, pracownika.
• Seniorów i kryzysów okresu przechodzenia na emeryturę i wieku podeszłego.
• Rodzin: problemy ze sprawowaniem roli rodzica i władzy rodzicielskiej, przemoc psychiczna i fizyczna, uzależnienia w rodzinie, problemy związane z niskim poziomem umiejętności tworzenia warunków właściwego klimatu rodzinnego, który zapewnia optymalne i adekwatne do możliwości i potrzeb warunki rozwoju każdego z członków, sprzyjające utrzymaniu zdrowia psychicznego.
• Kryzysów w małżeństwie.
• Osób samotnych, przewlekle chorych, nieuleczalnie chorych.
• Osób zagrożonych utratą pracy, bezrobotnych.

Istotnym elementem utrzymania zdrowia psychicznego jest profilaktyka w przypadku osób zdrowych i wczesna pomoc specjalistyczna osobom zagrożonym utratą zdrowia psychicznego. Pomoc profesjonalistów ma najczęściej charakter: poradnictwa psychologicznego, psychoterapeutyczny, interwencji kryzysowych, psychoedukacyjny, a w skrajnych przypadkach włączenie psychiatrycznego leczenia farmakologicznego, np. w nasilających się objawach depresji, depresyjno-lękowych.

Profilaktyczne wzmacnianie dobrostanu psychicznego, czyli jak zachować zdrowie psychiczne ?

Zagadnienie świadomego wzmacniania zdrowia psychicznego przez każdą osobę, jest obecnie często podkreślane w kontekście zmiany paradygmatu rozumienia opieki zdrowotnej. Zwraca się uwagę na znaczenie opieki zdrowia nie tylko w kontekście leczenia powstałych zaburzeń i chorób, ale na „ wytwarzanie zdrowia” – wczesne rozpoznawanie zagrożeń związanych z utratą zdrowia i równowagi psychicznej, związanych najczęściej z cechami osobowościowymi, ryzykownymi stanami psychicznymi, ryzykownymi zrachowaniami i dysfunkcjonalnym stylem funkcjonowania. Uznaje się, że wiedza społeczna z zakresu promocji i profilaktyki zdrowia psychicznego, prewencji zaburzeń psychicznych jest tu nieoceniona, tym bardziej, że poziom edukacji społecznej polskiego społeczeństwa jest wyjątkowo niski w porównaniu z krajami Europy, czego wymiernymi skutkami jest etykietykietowanie, stygmatyzowanie i marginalizacja społeczna osób cierpiących z powodu zaburzeń psychicznych, oraz zbyt późne zgłaszanie się po pomoc do specjalistów. Tę społeczną lukę w ochronie zdrowia, wypełniają Oddziaływania Psychoedukacyjne, świadczone przez psychologów kierowane do osób zdrowych i pacjentów.

 Podejście oparte na znaczeniu „wytwarzania zdrowia psychicznego” zakłada, że w zdecydowanej większości przypadków sami jesteśmy odpowiedzialni za utratę dobrostanu psychicznego. Nawet, jeśli w sposób dla nas niespodziewany i trudno przewidywalny zachorowaliśmy na poważne zaburzenie psychiczne, to szybko podjęta decyzja o leczeniu, może zablokować rozwój choroby, a działania prewencyjne zmniejszą ryzyko nawrotów w przyszłości.

Jak zachować zdrowie psychiczne? Możemy wzmacniać zdrowie psychiczne przez działania profilaktyczne korzystając z takich form, jak:

• Indywidualne i rodzinne porady psychologiczne,
• Psychoterpia indywidualna, grupowa, rodzinna,
• Oddziaływania psychoedukacyjne z zakresy wiedzy dotyczącej problemów i zaburzeń psychicznych, umiejętności kontroli zdrowia psychicznego,
• Trening wzmacniania umiejętności społecznych,
• Trening kształtowania zachowań i stylów funkcjonowania, które są korzystne dla zdrowia psychicznego
• Mindfulness i inteligencja emocjonalna. Mindfulness – „uważność” lub „uważna obecność”, jest szczególnym sposobem kierowania uwagi w chwili obecnej, na nas samych, innych i świat wokół nas. Badania pokazują, że bycie bardziej świadomym swoich emocji i myśli, lepiej pomaga sobie radzić z nimi. Rozwijanie uważności pozwala na głębsze poznanie nawykowych i schematycznych wzorców myślenia, odczuwania i działania. Czym jest i co daje praktykowanie Mindfulness:
• Zmniejsza negatywne psychofizyczne następstwa stresu, rozwija konstruktywne sposoby reagowania na stresujące doświadczenia.
• Jest nauką nowych sposobów radzenia sobie ze stresem i sposobów odporności, kształtowaniem umiejętności pozwalających na zarządzanie poziomem stresu.
• Jest profilaktyką syndromu wypalenia zawodowego, rozpoznawanie jego objawów i przyczyn przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu.
• Jest psychoedukacją dotycząca przyczyn stresu, mechanizmów jego powstawania i objawów psychosomatycznych, uwarunkowanych czynnikami stresogennymi.
• Poprawą koncentracji oraz efektywności w wykonywaniu zadań.
• Reagowanie na problemy w bardziej elastyczny sposób.
• Zmianę postaw i stylu funkcjonowania, zmiana dotychczasowych przyzwyczajeń i schematów, większa otwartość w stosunku do zmian.
• Wzmocnieniem wiary we własne możliwości, a także samodzielny rozwój.

Stres w kontekście zdrowia psychicznego

Stres jest immanentnym czynnikiem współczesnej cywilizacji i codziennego życia, potocznie uważa się, że zawsze ma charakter destrukcyjny i jest czynnikiem patogennym wielu problemów i zaburzeń zdrowia psychicznego. Takie stanowisko jest zdecydowanie mylne. Wszyscy znamy osoby, które dobrze sobie radzą ze stresogennymi i często niespodziewanymi sytuacjami.

Stresogenne sytuacje należy rozpatrywać w sposób zindywidualizowany i w kontekście zasobów i umiejętności każdej osoby radzenia sobie z nim. Zależnie od mechanizmów radzenia sobie z nim, możemy rozpatrywać jego charakter, jako zaburzający równowagę psychiczną, bądź prozdrowotny. Oznacza to, że rozwijanie i wzmacnianie posiadanych zasobów i umiejętności radzenia sobie powoduje, że nie jesteśmy bezbronni wobec stresu. Możemy pozytywnie przeformułować jego znaczenie np., jako: motywujący do działania i podejmowania nowych wyzwań, wzmacniania rozwoju osobistego i satysfakcji życiowej.

Sposobem dbania o zdrowie psychiczne w kontekście znaczenia stresu,  jest wzmacnianie zasobów odpornościowych jednostki i jej środowiska np. rodzina, szkoła, miejsce pracy, koncentracja na rozwijaniu potencjalnych możliwości jednostki, ale również środowiskowych zasobów odpornościowych(np., programy profilaktyki zdrowia psychicznego dla szkół, zakładów pracy, domów seniora)

Jak dbać o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży?

Statystyki dot. zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży

Schizofrenia: W Polsce na schizofrenię choruje 1mln osób. Największy procent zachorowania na schizofrenię przypada na wiek adolescencji i wczesnej dorosłości, a więc okres edukacji i podejmowania pierwszych aktywności zawodowych, co automatycznie zmniejsza szansę edukacyjne i zawodowe, prowokuje marginalizację społeczną. Znaczna część pacjentów nigdy nie pracowała, ponieważ chorobę zdiagnozowano w wieku kilkunastu lat – 14-16 r. życia. Jednocześnie badania pokazują, że w najmłodszej grupie wiekowej jest najwyższy odsetek osób chorych, które podjęłyby pracę bezwarunkowo – niezależnie od otrzymywanych świadczeń socjalnych i rentowych, niezależnie od wysokości wynagrodzenia.

Badania jednoznacznie wskazują, że u połowy osób z diagnozą zaburzeń psychicznych, pierwsze symptomy wystąpiły przed 14 r. życia.

Depresja: Co czwarty nastolatek jest zagrożony zachorowaniem na depresję, i doświadcza przynajmniej jednego jej epizodu. Dane dotyczące zachorowalności na zaburzenia depresyjne w grupie dzieci i młodzieży, wskazują nawet na wzrost na poziomie 25%. Ocenia się, że nawet ¼ osób do 18 roku życia przechodzi epizod depresyjny, wymagający specjalistycznej pomocy. W Polsce rocznie około 300 młodych osób do 19r. życia ginie śmiercią samobójczą. W grupie wiekowej od 10 do 18 roku życia samobójstwo jest drugą przyczyną zgonów wśród chłopców, a trzecią wśród dziewcząt. W krajach europejskich samobójstwa są główną przyczyną zgonów w wieku 15 – 29 lat.

Według Raportu Rzecznika Praw Dziecka, pomimo wyraźnie nasilonego wzrostu liczby dzieci z zaburzeniami odżywiania – anoreksja, bulimia, zaburzeniami depresyjnymi, lękowymi, podejmującymi próby samobójcze lub zamierzone samookaleczenia, wzrostu uzależnień, opieka psychiatryczna koncentruje się jedynie na leczeniu szpitalnym. W Polsce nie ma programów promocji i profilaktyki zdrowia psychicznego, prewencji zaburzeń psychicznych, edukacji społecznej, skierowanej przede wszystkim do nauczycieli, rodziców, dzieci i młodzieży. Badania naukowe jednoznacznie wskazują na znaczenie profilaktyki pierwszorzędowej – edukacji społecznej dotyczącej zdrowia psychicznego, drugorzędowej – wczesnej detekcji i wczesnej interwencji, w przypadku objawów zwiastunowych zaburzenia, i trzeciorzędowej- zapobieganie nawrotom danego zaburzenia.

Wczesna detekcja jest niezwykle istotna w odniesieniu do zaburzeń rozpoczynających się w okresie dziecięcym i adolescencji, ma bezpośredni wpływ na obniżanie ryzyka wystąpienia pełnoobjawowego epizodu choroby i lepsze rokowania w przyszłości. Brak edukacji społecznej i niedostatecznie wczesne korzystanie z pomocy specjalistów, jest szczególnie niekorzystne w odniesieniu do dzieci i młodzieży, ponieważ rzutuje na prawidłowy rozwój osobowościowy i społeczny, blokuje potencjalne możliwości rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego, skazuje na marginalizację społeczną. Dbając o równowagę psychiczną swojego dziecka należy w sposób świadomy włączyć w proces wychowawczo-rozwojowy działania profilaktyczne wzmacniające zdrowie psychiczne.

Co powinno być celem dbania o zdrowie psychiczne dziecka?

Dbanie o zachowanie dobrego zdrowia psychicznego dziecka, na każdym etapie jego rozwoju, nie jest tożsame z podjęciem leczenia czy psychoterapii. Najczęściej ma charakter pomocy psychologicznej w rozwoju i procesie samorealizacji, której celem może być:

• Rozwój poczucia własnej wartości, prawidłowa samoocena, samoakceptacja.
• Rozwój poczucia koherencji, na które składa się: trafna ocena rzeczywistości, zaradność pozwalająca sprostać wyzwaniom adekwatnym do wieku rozwojowego, poczucie sensowności, które pozwala widzieć pojawiające się problemy w kategoriach wyzwań i samorozwoju a nie, jako obciążenie i zagrożenie. Rozwój poczucia koherencji pełni kluczową rolę w ochronie zdrowia psychicznego i jakości życia, osoby z wysokim poczuciem koherencji lepiej radzą sobie ze stresem i rzadziej chorują.
• Rozwój inteligencji emocjonalnej – zdolności do odczuwania troski, empatii i bliskości. Jest umiejętnością rozumienia, nazywania i rozpoznawania przyczyn, własnych stanów emocjonalnych i innych ludzi, ich wyrażania i kontrolowania. Wysoki poziom inteligencji emocjonalnej wpływa na skuteczność radzenia sobie trudnymi sytuacjami, zmniejsza poczucie ich stresogenności, chroni przed zamartwianiem się i przeżywaniem lęku. Chroni przed rozwojem zaburzeń psychicznych. Inteligencja emocjonalna pomagając w rozwiązywaniu problemów interpersonalnych i społecznych, chroni przed skutkami stresu, wzmacnia dobrostan psychiczny.
• Umiejętność tworzenia dobrych relacji rówieśniczych, umiejętności przystosowawcze do otoczenia – szkoła, dom, rówieśnicy, umiejętność współdziałania, umiejętność konstruktywnej rywalizacji i niesienia pomocy.
• Umiejętność skutecznego radzenia sobie w sytuacjach trudnych np. stresującymi sytuacjami szkolnymi.
• Umiejętności adaptacyjne – zaradność, odporność psychiczna, odporność na zranienie.
• Umiejętność rozpoznawania i kontrolowania własnych stanów emocjonalnych.
• Umiejętność przeżywania pozytywnych emocji, które jest formą lepszego radzenia sobie ze stresem, np. interpretowanie trudnych sytuacji, jako wyzwanie i rozwój, a nie obciążenie, skoncentrowanie na zadaniu a nie jego przeżywaniu.
• Zdolność do własnej autonomii, nie uleganiu wpływom i naciskom ze strony rówieśników.
• Dobre ogólne samopoczucie psychiczne, adekwatne do rozwoju, stabilne stany emocjonalne, optymistyczne nastawienie do otaczającego świata.
• Jeśli występują cechy zaburzenia zachowania, emocjonalności, powinny mieć charakter adekwatny do fazy rozwojowej np. okresu adolescencji i naturalnych dla tego okresu, przejawów buntu, dążenia do samodzielności i niezależności.
• Zapobieganie ryzykownym zrachowaniom np. sięganiu po środki psychoaktywne i alkohol.
• Zapobieganie ryzykownym stanom psychicznym, wczesna diagnoza objawowa i pomocowa.

Kiedy udać się z małym dzieckiem po pomoc do psychologa?

• Gdy nie rozumiemy, zachowania dziecka – np. uporczywie gromadzi w kieszeniach różne znalezione śmieci.
• Gdy wydaje nam się, że powinno już opanować jakąś umiejętność, np. nawiązywania kontaktu z innymi dziećmi, czytania, pisania, sprzątania zabawek, a tak się nie dzieje.
• Gdy wydaje nam się, że bawi się jak dziecko młodsze.
• Gdy nieustannie wpada w konflikty z rówieśnikami bądź rodzeństwem.
• Gdy często reaguje w sposób agresywny.
• Gdy ma problemy z uspołecznieniem.
• Gdy czuje się inne od rówieśników i cierpi z tego powodu.
• Gdy trudno mu zrealizować plan – gubi się, porzuca daną czynność.
• Gdy często jest rozkojarzone – wydaje się, że nie słucha tego, co się do niego mówi.
• Gdy w wieku przedszkolnym silnie przeżywa krótkie rozstania z rodzicem.
• Gdy ma problemy z obowiązkami szkolnymi, przestrzeganiem norm i zasad dotyczących obowiązków i współżycia z rówieśnikami.
• Gdy rozwój fizyczny, społeczny, emocjonalny i poznawczy nie jest harmonijny dla danego okresu rozwojowego.
• Gdy przeżywa objawy lękowe, fobie, unikanie ludzi.
• Gdy często skarży się na dolegliwości somatyczne
• Objawy zespołu hiperkinetycznego – ADHD, nasilone zaburzenia uwagi, nadmierna aktywność i niepokój.
• Objawy ADD, deficyty uwagi, problemy z koncentracją i organizacją, wypełnianiem zadań szkolnych, wrażenie opieszałości i nie słuchania.
• Gdy ogarnia nas niepokój o przyszłość dziecka.

Jak dbać o zdrowie psychiczne? Ryzykowne Stany Psychiczne

Niezwykle istotne dla dbania o swoją równowagę psychiczną jest podjęcie działań profilaktycznych w tak zwanych ryzykownych stanach psychicznych. Są to stany, które wiążą się z dużym ryzykiem rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim psychotycznych. Wiedza na temat ryzykownego stanu psychicznego, sposobów jego rozpoznania i możliwych wczesnych interwencji terapeutycznych pozwoli na opóźnienie, bądź nawet zapobieżenie rozwojowi poważnych zaburzeń psychicznych np. psychotycznych.

Do objawów ryzykownych stanów psychicznych należą między innymi:

• Zwiewne i łagodne urojenia, halucynacje, które są krótkotrwałe i przemijające, w formie nastawień odnoszących, dziwaczne przekonania, myślenie magiczne, myślenie o charakterze paranoidalnym,
• Nieznaczna dezorganizacja myślenia i dezorganizacja mowy.
• Obniżony poziom sprawności funkcji poznawczych
• Niepokój, nasilony lęk,
• Wzmożona podejrzliwość i nieufność.
• Obniżenie poziomu funkcjonowania społecznego, problemy z funkcjonowaniem w rolach społecznych, tendencje rezygnacyjne i izolacyjne, wycofanie społeczne.
• Obniżający się poziom związany z umiejętnościami przystosowania społecznego w swoim środowisku np. w szkole, na uczelni, w pracy.
• Dziwaczne, nieadekwatne zachowania i reakcje emocjonalne, drażliwość, agresja.
• Podwyższony napęd „ maniakalny”, bądź apatia, brak energii życiowej, spłycenie przeżywania emocjonalnego, poczucie pustki myślowej.
• Używanie substancji psychoaktywnych, kanabinoli, amfetaminy.

Zdiagnozowanie ryzykownych stanów psychicznych i objęcie profesjonalną opieką takiej osoby zwiększa szanse na zapobieganie wystąpieniu choroby, w jej pełnoobjawowej postaci. Jak najwcześniejsze działania interwencyjne polegają na:

• Diagnozie psychiatryczno-psychologicznej.
• Opiece lekarza psychiatry.
• Opiece psychologicznej.
• Opiece psychoterapeutyczne.

Celem tych działań jest uchronienie, szczególnie osób młodych przed wydłużeniem okresu nierozpoznanej choroby, co zawsze się wiąże z nasilającymi się problemami w funkcjonowaniu społecznym i grozi marginalizacją społeczną. Zbyt późne rozpoznanie problemu, może poważnie zakłócić prawidłowy rozwój młodych osób, szczególnie w decydującym okresie, jakim jest wchodzenie w dorosłość ( na okres dojrzewania i wczesnej dorosłości przypada najwięcej pierwszych zachorowań na psychozy schizofreniczne).

Podjęcie działań pomocowych np. w formie psychoedukacyjnej, pozwoli pacjentowi i jego rodzinie skutecznie monitorować niepokojący stan psychiczny. Swoje uzasadnienie ma również włączenie leczenia farmakologicznego na wczesnym etapie objawów prodromalnych, choć nie jest obligatoryjne i jest zależne od występowania i nasilenia objawów w tej fazie. Wczesna diagnoza i podjęcie leczenia zdecydowanie zwiększa szanse na efektywne leczenie i dobre rokowania w przyszłości, ma swoje uzasadnienie w przypadku wczesnych stanów depresyjnych, lękowych, psychotycznych, poważnych problemów rozwojowych dzieci i młodzieży, w odniesieniu do osób przeżywających stres związany z traumatycznymi zdarzeniami.

Jak dbać o zdrowie psychiczne w wieku aktywności zawodowej?

Aktywność zawodowa może być źródłem satysfakcji i rozwoju osobistego, ale zbyt często staje się źródłem subiektywnego poczucia porażek i dyskomfortu psychicznego, co w konsekwencji niesie ze sobą negatywne skutki dla zdrowia psychofizycznego.

Miejsce pracy coraz częściej staje się dla licznej grupy pracowników przewlekłym czynnikiem stresogennym i niebezpiecznym zagrożeniem dla zdrowia, jak więc zachować równowagę psychiczną?

 W Europie 28% pracowników podaje, że odczuwa stres w pracy. Stresogenne czynniki w miejscu pracy są powodem życia w permanentnym stresie, w efekcie, czego prowokują problemy ze zdrowiem psychicznym i fizycznym. Czynnikami w miejscu pracy, które prowokują problemy ze zdrowiem psychicznym są m.in.:

• Przewlekłe, zwykłe obciążenie pracą.
• Skrajne przeciążenie.
• Wyczerpanie, będące skutkiem przewlekłego zmęczenia.
• Poczucie wypalenia zawodowego.
• Permanentny niepokój związany z obawą utraty pracy.
• Konieczność kolejnych adaptacji, uczenie się nowych zadań przy częstych zmianach pracy.
• Doświadczanie stale silnych negatywnych emocji w pracy, np. gniewu, złości, frustracji, poczucia bezradności, beznadziejności, poczucia chaosu związanego z nadmiarem obowiązków i zbyt dużego tempa pracy.
• Poczucie braku kontroli i wpływu na sposób wykonywania pracy.
• Poczucie braku możliwości decydowania, niezależności w pracy.
• Poczucie braku zaufania do współpracowników i złe relacje interpersonalne, konflikty interpersonalne.
• Brak pozytywnych informacji zwrotnych, przyjaznej atmosfery i tym samym wzmacnianie poczucie braku kompetencji, bycia nieodpowiednim pracownikiem, poczucia bezwartościowości, stała obawa przed niesprostaniem oczekiwaniom.
• Negatywny styl zarządzania.
• Słaba komunikacja i niedostateczna informacja.
• Powtarzające się zadania.
• Częste zmiany organizacyjne.
• Brak szacunku pracodawcy do pracowników.

Wskutek działania tych czynników pojawiają się problemy z zachowaniem równowagi psychicznej i nazbyt często zaburzenia psychiczne, stany lękowe, niepokoju, problemy z bezsennością, objawy depresyjne – czynniki te mogą aktywizować predyspozycję do zachorowania na zaburzenia psychotyczne. Istnieje również poważne zagrożenie współwystępowania schorzeń somatycznych, bądź przewlekłych objawów chorób somatycznych, które nie są zdiagnozowane w kategoriach psychosomatycznych, a tym samym nie poddają się internistycznemu leczeniu farmakologicznemu i stają się przewlekłym obciążeniem.

W efekcie nasilających się objawów mamy poczucie, że:

• Maleje nasze tempo pracy.
• Pogarsza się wydajność pracy.
• Spada kreatywność.
• Zwiększa się ilość błędów i usterek. Narastają trudności w wykonywaniu zadań.
• Spada motywacja do pracy.
• Nasila się niechęć, obojętność, brak zainteresowania pracą i unikanie pracy, poczucie braku sensu pracy i jej bezcelowości.
• Zanika poczucie utożsamiania się z pracą.
• Zwiększa się nasza absencja w pracy.

Pojawia się:

• Apatyczność, bierność, spadek energii życiowej. Rezygnacja i unikanie kontaktów społecznych, tendencje do izolacji społecznej.
• Obniżona samoocena i brak wiary we własne możliwości, co jeszcze bardziej utrudnia wywiązywanie się z obowiązków i blokuje podejmowanie nowych obowiązków, wyzwań i zadań. Wzmacnia postawy rezygnacyjne, tendencje do izolacji i wycofywania się z aktywności, rezygnacji z zamierzonych celów i ambicji, nadziei na rozwój i awans.
• Trudności w koncentracji, przerzutności uwagi, problemy z zapamiętywaniem i uczeniem się.
• Ograniczone możliwości przyswajania nowych informacji.
• Poczucie chaosu w myśleniu, przyspieszony lub spowolniony tok myślenia.
• Trudności w podejmowaniu decyzji ograniczające efektywność.
• Problemy z samodyscypliną.
• Trudności w organizacji i planowaniu.
• Brak perspektywicznego poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa.
• Brak nadziei na stabilną pracę, życie w permanentnym poczuciu zawodowej i pracowniczej niepewności, co wzmacnia niską samoocenę, rodzi przekonanie o nietrafności życiowych wyborów, nieprzydatności zdobytego wykształcenia i posiadanych kompetencji.
• Pojawiają się napięcia i problemy w życiu rodzinnym, problemy wychowawcze z dziećmi, jako pochodna życia w nieustannym stresie zawodowym.

Narasta przekonanie, że nie ma się wpływu na własny rozwój, stabilną perspektywę ekonomiczną i satysfakcjonującą, jakość życia. To z kolei np. nasila przeżywane objawy depresyjne.

 Statystyki związane z kondycją zdrowia psychicznego osób aktywnych zawodowo:

• Według danych opublikowanych w 2012 r. Polacy pracują najwięcej ze wszystkich obywateli Europy.
• U polskiego pracownika można rozpoznać stan przewlekłego zmęczenia w wyniku, którego wydajność pracy jest o 1/3 niższa niż w pozostałych krajach UE.
• Depresja jest czwartą, co do częstotliwości występowania chorób na świecie i jest najczęściej diagnozowania u osób w wieku produkcyjnym, w przedziale wiekowym 20 – 40 lat.
• Jest główną przyczyną utraty w wydajności pracy z powodu zwolnień lekarskich i wcześniejszego przechodzenia na renty.
• W Polsce depresja znajduje się w pierwszej dziesiątce najwyższych wydatków na świadczenia związane z niezdolnością do pracy.
• W 2013 r. w Polsce w związku z zaburzeniami depresyjnymi odnotowano 5,38 mln dni absencji chorobowej.
• Rocznie z powodu depresji tracimy w Polsce ponad 24.000 lat produktywności. Są to straty dla gospodarki 1-2,6 mld zł.
• Jeśli nawet pracownik chory na depresje jest w pracy, to pracuje około 20 % mniej produktywnie. Można, więc przyjąć, że pracuje nie 5 tylko 4 razy w tygodniu.
• Największe koszty depresja generuje wśród osób w wieku produkcyjnym.
• W wyniku depresji w ciągu jednego epizodu choroby średnia strata to 36 dni roboczych.

Autorzy raportu Instytutu Zarządzania w Ochronie Zdrowia Uczelni Łazarskiego podkreślają, że dramatyczne nasilenie problemu związanego z występowaniem depresji, która dotyka nie tylko chorych, ale całą polską gospodarkę, pracowników i pracodawców.

Na podstawie badań Europejskiego Stowarzyszeni na Rzecz Walki z Depresją Parlament Europejski stwierdza, że depresja jest problemem pracowniczym i społecznym, powodującym poważne szkody na rynku pracy, ponieważ jest zjawiskiem dominującym wśród osób w wieku produkcyjnym.

Koszty spowodowane depresją w Unii Europejskiej w 2010 r. szacuje się na 92 mld euro. Ponad 50 % tych kosztów stanowiły: niższa produktywność ze względy na absencję i obniżona efektywność pracy.

Groźnym zjawiskiem jest obserwowane nowe oblicze depresji, charakterystyczne dla ludzi aktywnych zawodowo związane ze wzrostem tempa życia, konkurencyjnością i przeciążeniem obowiązkami. Bojąc się utraty pracy w tej grupie populacji, osoby nie podejmują żadnego leczenia, obawiając się okazywania słabości przez przyznanie się do problemów ze zdrowiem psychicznym. Tym samym opóźniają decyzje o zwróceniu się o pomoc do specjalistów, co powodu nasilenie objawów i konieczność długoterminowego leczenia ostrej fazy choroby, a często także hospitalizację.

Pomimo rozmiaru problemu dwóch na trzech kierowników zadeklarowało brak dostępu do jakiejkolwiek informacji o formalnym wsparciu w tym zakresie. 43 % kierowników w UE domaga się zdecydowanej polityki i przepisów dotyczących skuteczniejszej ochrony zdrowia psychicznego europejskich pracowników.

 Jak zachować zdrowie psychiczne? Wiek Senioralny

Wobec jednoznacznych danych demograficznych, wskazujących na „ starzenie się” polskiego społeczeństwa należy zwrócić uwagę na konieczność objęcia szczególną opieką seniorów działaniami wzmacniającymi ich zdrowie psychiczne. Naturalnym stanem osób starszych jest pogodne starzenie się i jak najdłuższe aktywne życie społeczne. Dbanie o zdrowie psychiczne seniorów to poszukiwanie i aktywizowanie zasobów psychicznych, oddziaływania profilaktyczne o charakterze edukacyjnym, wzmacniające dobrostan psychiczny, w formie porady psychologicznej, warsztatów i wykładów.

Badania i statystyki dowodzą, że na depresję cierpi 30% osób powyżej 65 roku życia. Ryzyko zwiększa się wraz z wiekiem. Występuje ona, u co czwartej osoby w wieku 65 – 79 lat, a u co trzeciej po 80 roku życia. Na stu emerytów aż trzydziestu ma objawy depresji, które często są mylone, nawet przez specjalistów z objawami starzenia się, pogarszającą się kondycją fizyczną i pogorszeniem procesów poznawczych i nie są oni leczeni. Niestety nawet w grupie leczonych pacjentów w tym wieku, kolejne zmiany leczenia farmakologiczne, nie dają pożądanych efektów, ponieważ poczucie osamotnienia, marginalizacji i izolacji, poczucie beznadziejności, nieprzydatności, często braku sensu dalszego życia, nie podlega korekcji farmakologicznej. Tym samym nieleczone, przewlekłe stany depresyjne, zwiększają ryzyko pogarszającej się kondycji fizycznej, wzmacniają objawy psychosomatyczne, a oczekiwana efektywność farmakologicznego leczenia chorób somatycznych jest trudno osiągalna. W efekcie tego błędnego koła seniorzy jeszcze bardziej zamykają się w funkcjonowaniu jedynie na poziomie domu, przestają dbać o siebie, szybko tracą siły, energię i motywację życiową. Wymagają codziennej opieki rodziny i służb społecznych. Wyniki badań dowodzą, że stany depresyjne seniorów są bardziej niebezpieczne niż w przypadku osób młodych, młodzi lepiej sobie radzą z nią.

W jaki sposób zachować równowagę psychiczną w wieku senioralnym?

1. WZMACNIANIE PROCESÓW AKTYWNOŚCI POZNAWCZEJ – ZACHOWAĆ MŁODOŚĆ UMYSŁU

Powszechnie wiadomo, że normalnym procesem organizmu jest starzenie. Temu procesowi podlega również mózg. Po 60 roku życia naturalnym procesem jest zmiana naszego funkcjonowania intelektualnego, np. takich procesów poznawczych, jak pamięć robocza, odpowiedzialna za krótkotrwałe utrzymywanie i przetwarzanie nowych informacji, zdolność zapamiętywania, koncentracja, selektywność, podzielność uwagi, pamięć wzrokowa i słuchowa. Nie oznacza to jednak, że nie możemy temu przeciwdziałać, że jesteśmy bezsilni i bezradni wobec tych naturalnych procesów. Wyniki badań naukowych podkreślają, że mózg posiada zdolności regeneracyjne. Dzięki przemyślanej stymulacji umysłu możemy kształtować jego właściwości i przeciwdziałać procesom starzenia się. Dla zachowania dobrego poziomu funkcji poznawczych, ważne jest, aby stale je ćwiczyć i wzmacniać.

Spotkania psychoedukacyjne – celem jest wzmacnianie funkcjonowania poznawczego, poznanie strategii i metod wpływu na usprawnienie funkcjonowania intelektualnego, wzmacnianie funkcji językowych i zasobów słownictwa. Zwrócenie uwagi na problemem zniekształceń poznawczych, które warunkują spostrzeganie zarówno siebie jak i innych, oraz otaczającego nas świata. Uczą sposobów radzenia sobie ze specyficznymi zniekształceniami poznawczymi i w konsekwencji chronią przed byciem ich ofiarą, co przekłada się na codzienne życie. Zajęcia o charakterze treningowym, mają na celu ćwiczenie funkcji poznawczych, dzięki którym można dłużej zachować „młodość umysłu”. Jeśli zakończyłeś swoją karierę zawodową, lecz chcesz pozostać sprawnym intelektualnie, czuć się wartościowym i potrzebnym członkiem społeczności, nie popaść w bezczynność i rutynę, poczucie beznadziejności i bezradności, warto skorzystać z warsztatów wzmacniania procesów poznawczych.

2. Techniki uważności –Mindfulness – Mniej stresu, bardziej „ Tu i Teraz”

Mindfulness – uważność, jest szczególną umiejętnością przeżywania obecnej chwili, sposobem kierowania uwagi na nas samych, innych oraz świat wokół. Bycie bardziej świadomym emocji i myśli pomaga lepiej sobie z nimi radzić.  Praktykowanie Mindfulness pomaga zmniejszyć psychofizyczne następstwa dyskomfortu psychicznego, a także rozwija efektywniejsze sposoby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Badania neurologiczne pokazują, iż praktykowanie technik uważności może opóźniać proces starzenia, wspomagać układ immunologiczny, pomagać w zasypianiu oraz zmniejszać ciśnienie krwi.

3. TERAPIA TAŃCEM I RUCHEM: RUCH – RADOŚĆ – RELAKS

Terapia tańcem i ruchem bazuje na założeniu, iż ciało i psychika są ze sobą powiązane. Nasze stany psychiczne wpływają na nasze cielesne samopoczucie a odczucia płynące z naszego ciała oddziałują na nasz stan psychiczny. Regularna aktywność i ćwiczenia fizyczne pomagają osobom starszym wyjść z codziennej stagnacji, rutynowych zajęć i bezruchu. Terapia tańcem i ruchem wzmacnia harmonię psychofizyczną, jest źródłem pozytywnej jej stymulacji i rozwoju osobistego.

Celem jest:

• podtrzymywanie sprawnego funkcjonowania organizmu na poziomie biologicznym i sprawności fizycznej,
• wzmacnianie poczucia własnej wartości,
• wgląd w przeżywane stany emocjonalne
• likwidowanie nudy i jednostajnego trybu życia,
• przywrócenie sił witalnych,
• odpoczynek i regeneracja psychofizyczna,
• wzbudzanie pozytywnych emocji,
• motywowanie do innych wyzwań,
• zabawa (radość, uśmiech),
• wzrost endorfin w organizmie (hormonu szczęścia).

Tańce w kręgu są bezpieczną formą terapii, pozwalają każdemu, bez względu na wiek i umiejętności, na włączenie się i bycie w grupie, pozwalają na indywidualną ekspresję, relaksację i dobrą zabawę. Uczą umiejętności poznawania i rozpoznawania własnych uczuć, stanów emocjonalnych, poznawania siebie w relacjach z innymi. Jak mówi Judith Lenne Hanna: „Taneczny krąg daje poczucie bezpieczeństwa, solidarności, stabilności i nieprzemijalności.  Każdy taniec opowiada jakąś historię, może być terapeutycznym lustrem i drogowskazem”.

4. GRUPA WSPARCIA. POSZUKUJEMY WSPÓLNIE ROZWIĄZAŃ DLA KONKRETNYCH, WAŻNYCH DLA NAS PROBLEMÓW.

Człowiek jest istotą społeczną, więc inni ludzie są nam potrzebni w życiu. Wraz z wiekiem wiele potrzeb zmienia się, jednak ta pozostaje – inni ludzie są nam ciągle potrzebni. Rozmowa o swoich podobnych do innych problemach, potrzebach, trudnościach, odczuciach i emocjach jest ważnym elementem, który ma wpływ na stan psychiczny, może zmniejszać poczucie osamotnienia, nieprzydatności i bezwartościowości, wzmacniać równowagę psychiczną. Budując atmosferę poczucia bezpieczeństwa i zaufania, grupa wsparcia daje możliwość wspólnej pracy nad poszukiwaniem rozwiązań, uczeniem się przez analogię i konfrontację z doświadczeniami i poglądami innych uczestników. Jest bardzo ważną formą szczególnie dla osób z poczuciem osamotnienia i społecznej izolacji.

Jak dbać o zdrowie psychiczne pracowników? Wzmacnianie dobrostanu psychicznego w miejscu pracy

Skuteczna promocja zdrowia psychicznego, w praktyce jest powiązana z prewencją patologii działania i powinna obejmować jednostkę i jej relacje z otoczeniem, oraz cechy systemów, w których żyjemy. Jednym z podstawowych systemów funkcjonowania jest instytucja zakładu pracy. Pracodawcy Unii Europejskiej mają ustawowy obowiązek zadbania o zdrowie psychiczne swoich pracowników.
Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej ds. Zdrowia:

• Zachęcamy do tworzenia i wspierania zdrowych firm i miejsc pracy, co oznacza bezpieczne warunki pracy, zdrowe psychicznie praktyki pracy, programy promocji zdrowia psychicznego obejmujące psychospołeczne czynnik ryzyka w miejscu pracy.

• Zachęcamy firmy do prowadzenia polityki w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy, która w sposób jawny obejmuje promocję zdrowia psychicznego i profilaktykę, a także zapobieganie, rozpoznawanie i leczenie zaburzeń depresyjnych, lekowych, uzależnień, zapobieganie samobójstwom.
• Zachęcamy do wdrożenia interwencji profilaktycznej w miejscu pracy uwzględniającą modyfikację w zakresie ergonomiki czasu pracy i obciążenia pracą oraz wsparcie społeczne.
• Zachęcamy do wdrożenia programów profilaktyki radzenia sobie z lękiem, stresem i wypaleniem zawodowym dla pracowników z grupy ryzyka, programów wczesnego wykrywania i interwencji przeznaczonych dla pracowników, którzy już mają problemy z uzależnieniami i zdrowiem psychicznym.

Szkolenia w formie wykładów, edukacji i warsztatów dla Pracodawców, HR i Pracowników.

 Cele Programu: Świadome dbanie o zdrowie psychiczne

1. Zwiększenie świadomości dotyczącej znaczenia zdrowia psychicznego. Upowszechnienie wiedzy z zakresu zdrowia psychicznego, która jest przydatna dla utrzymania i wzmacniania dobrostanu psychicznego, i która obejmuje szeroko rozumiane kompetencje życiowe i rozwojowe człowieka. Wzmacnianie przekonania dotyczącego możliwości skutecznego kontrolowania zdrowia psychicznego.

2. Zwiększenie świadomości dotyczącej czynników chroniących, intensyfikowanie działania czynników chroniących. Wzmacnianie indywidualnych, rodzinnych i środowiskowych odpornościowych czynników chroniących.

3. Rozwijanie, kształtowanie i wzmacnianie zasobów zdrowotnych i potencjałów odpornościowych pracowników (np. poczucie koherencji, elastyczność adaptacyjna, sprężystość psychiczna, asertywność i umiejętności społeczne).

4. Rozwijanie umiejętności redukowania czynników ryzyka dla zdrowia psychicznego.

5. Wyposażenie w wiedzę dotyczącą zaburzeń psychicznych, umiejętność rozpoznawania symptomów zaburzeń zdrowia psychicznego, objawów chorób psychicznych, umiejętność rozpoznawania ryzykownych stanów psychicznych, umiejętność wczesnego rozpoznawania czynników zagrożenia dla zdrowia psychicznego.

6. Budowanie kultury w miejscu pracy, w której zdrowie psychiczne jest cenione, a zachowania prozdrowotne promowane.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie i Fundacja Pro Domo świadczy usługi promowania i wzmacniania zdrowia psychicznego dla osób indywidualnych, szkół i zakładów pracy.