Demencja starcza (Otępienie) – jak ją leczyć

Tzw. „demencja starcza”

1. Otępienie jest skutkiem chorób układu nerwowego.

2. Otępienie nie jest cechą późnego wieku i może występować w każdym wieku.

3. Dlatego potoczne określenie otępienia jako „demencja starcza” jest nieuzasadnione.

W Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania otępienie jest zespołem psychopatologicznym spowodowanym chorobą mózgu, o charakterze przewlekłym lub postępującym.

Otępienie wpływa w sposób znaczący na całościowe funkcjonowanie intelektualne, psychiczne i społeczne. Podstawowym objawem diagnostycznym jest osłabienie pamięci i myślenia w stopniu, który powoduje poważne utrudnienie w codziennym funkcjonowaniu. Każde uszkodzenie mózgu lub jego dysfunkcja może prowadzić do otępienia. Bywa, że procesy otępienne są odwracalne w przypadku, gdy są skutkiem niedoborów witamin, zaburzeń hormonalnych czy rozwoju guzów wewnątrzczaszkowym i są stosunkowo wcześnie zdiagnozowane i leczone.

Czym innym są procesy otępienne a czym innym naturalne procesy starzenia się, w tym starzenie się mózgu. Dlatego przed opisaniem zagadnienia związanego z procesami otępienia warto wspomnieć o naturalnym starzeniu się mózgu.

1.Naturalne procesy starzenia się – często potocznie rozumiane, jako „demencja starcza”

Wzmacnianie procesów aktywności poznawczej – zachować młodość umysłu

Powszechnie wiadomo, że normalnym procesem organizmu jest starzenie i temu procesowi podlega również mózg. Po 60. roku życia naturalnym procesem jest zmiana funkcjonowania intelektualnego, obniża się sprawność procesów poznawczych, jak pamięć robocza, odpowiedzialna za krótkotrwałe utrzymywanie i przetwarzanie nowych informacji, zdolność zapamiętywania, koncentracja, selektywność, podzielność uwagi, pamięć wzrokowa i słuchowa. Nie oznacza to jednak, że nie możemy temu przeciwdziałać, że jesteśmy bezsilni i bezradni wobec tych naturalnych procesów starzenia się. Wyniki badań naukowych podkreślają, że mózg posiada duże zdolności regeneracyjne. Dzięki przemyślanej stymulacji umysłu możemy kształtować jego właściwości i przeciwdziałać naturalnym procesom starzenia się. Dla zachowania dobrego poziomu funkcji poznawczych, ważne jest, aby stale je ćwiczyć i wzmacniać. Usprawnienie funkcjonowania intelektualnego, wzmacnianie funkcji językowych i zasobów słownictwa pozwala zachować „młodość umysłu”. Temu procesowi usprawniania powinny podlegać również zniekształcenia poznawcze, które warunkują prawidłowe spostrzeganie zarówno siebie jak i innych oraz otaczającego nas świata. Radzenie sobie ze zniekształceniami poznawczymi sprawia, że osoby starsze nie są ich ofiarą, a tym samym mają znaczny wpływ na jakość swojego życia.

Człowiek jest istotą społeczną, więc inni ludzie są nam potrzebni w życiu. Wraz z wiekiem wiele potrzeb zmienia się, jednak ta pozostaje – inni ludzie są nam ciągle potrzebni. Niestety w wieku senioralnym najczęściej kończy się aktywność zawodowa, dzieci i wnuki mają swój własny świat, a seniorzy zazwyczaj czują się niepotrzebni, zagubieni, osamotnieni i zmarginalizowani, mają problemy z procesem adaptacyjnym do nowej rzeczywistości. Obniżony poziom aktywności, samotność, poczucie społecznej izolacji i często towarzyszące temu stany przygnębienia, objawy depresyjne, przeżywanie beznadziejności i pustki emocjonalnej oraz brak stymulujących bodźców negatywnie wpływają na zdrowie psychiczne i wtórnie obniża poziom sprawności intelektualnej, nawet przy zachowanej sprawności fizycznej. Otoczenie dostrzega w tym stanie oznaki „demencji starczej”, sygnały procesów otępiennych.

Promowanie zdrowia psychicznego przez WHO zawarte w sformułowaniu „ nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego” jest szczególnie uzasadnione w odniesieniu do seniorów, którzy cierpią z powodu wielu przewlekłych schorzeń somatycznych, często zgodnych z naturą starzenia się organizmu, i które nie poddają się leczeniu farmakologicznemu. Nie jesteśmy jednak całkowicie bezbronni wobec cierpienia spowodowanego utratą zdrowia fizycznego. Przez wzmacnianie zdrowia psychicznego mamy wpływ na obniżenie poziomu przeżywania somatycznych dolegliwości i emocjonalnego w nie uwikłania, które dodatkowo potęguje poczucie cierpienia. Wzmacniając zdrowie psychiczne mamy wpływ na przebieg chorób somatycznych, spowolnienie procesu dysfunkcjonalności, a w efekcie poprawę jakości życia.

Demencja starcza czy depresja?

Naturalnym stanem osób starszych jest pogodne starzenie się i jak najdłużej bycie aktywnym społecznie. Jednak alarmujące dane statystyczne dotyczące kondycji psychicznej osób starszych zwracają uwagę na niepokojące tendencje zagrażające ich jakości życia.

Badania i statystyki dowodzą, że na depresję cierpi 30 % osób powyżej 65 roku życia. Ryzyko zwiększa się wraz z wiekiem. Występuje ona u co czwartej osoby w wieku 65 – 79 lat, a co u trzeciej po 80 roku życia. Na stu emerytów aż trzydziestu ma objawy depresji, które często są mylone, nawet przez specjalistów z objawami starzenia się, pogarszającą się kondycją fizyczną, pogorszeniem procesów poznawczych i procesami otępiennymi. Pacjenci ci nie są diagnozowani i leczeni. Niestety nawet w grupie leczonych pacjentów w tym wieku, kolejne zmiany leczenia farmakologiczne nie dają pożądanych efektów, ponieważ poczucie osamotnienia, marginalizacji i izolacji, poczucie beznadziejności, nieprzydatności, często braku sensu dalszego życia, nie podlega korekcji farmakologicznej. Tym samym nieleczone, przewlekłe stany depresyjne, zwiększają ryzyko pogarszającej się kondycji fizycznej, wzmacniają objawy psychosomatyczne, a oczekiwana efektywność farmakologicznego leczenia chorób somatycznych jest trudno osiągalna. W efekcie tego błędnego koła seniorzy jeszcze bardziej zamykają się w funkcjonowaniu jedynie na poziomie domu, przestają dbać o siebie, szybko tracą siły, energię i motywację życiową. Wymagają codziennej opieki rodziny i służb opiekuńczych. Sprawiają wrażenie osób, które cierpią z powodu procesów tzw. „demencji starczej”.

Wyniki badań dowodzą, że stany depresyjne seniorów są bardziej niebezpieczne niż w przypadku osób młodych – młodzi lepiej sobie radzą.

Profilaktyka i leczenie tzw. „demencji starczej”

Jeśli zakończyłeś swoją karierę zawodową i chcesz pozostać sprawnym intelektualnie, czuć się wartościowym i potrzebnym członkiem społeczności, nie popaść w bezczynność i rutynę, poczucie beznadziejności i bezradności warto skorzystać z warsztatów, zajęć grupowych i treningów wzmacniania procesów poznawczych. Rozmowa z innymi o swoich problemach, potrzebach, trudnościach, odczuciach i emocjach jest ważnym elementem, który ma wpływ na stan psychiczny. Budując atmosferę poczucia bezpieczeństwa i zaufania, grupa wsparcia daje możliwość wspólnej pracy nad poszukiwaniem rozwiązań, uczeniem się przez analogię i konfrontację z doświadczeniami i poglądami innych uczestników. Jest ważną formą interakcji społecznej, która wzmacnia dobrostan psychiczny i sprawność umysłu.

Zajęcia artystyczne są powszechnie wykorzystywane, jako sprawdzona forma wspierania i aktywizowania wielu grup społecznych, w tym niezwykle ważnej w kontekście danych demograficznych, seniorów. Badania dowodzą, że twórcze działanie wpływa korzystnie na zdrowie psychiczne, mobilizuje umysł, wzmacnia procesy poznawcze, daje poczucie sprawczości, własnej wartości i wewnętrznej siły, uruchamia procesy aktywizacji, są źródłem pozytywnych zmian fizjologicznych np. za sprawą uaktywniania się hormonów szczęścia. Dlatego zajęcia artystyczne mają rangę terapeutyczną i nazywane są arteterapią.

Grupowe zajęcia terapeutyczne mają istotny wymiar psychologiczny, wpływają na pozytywne myślenie, samoocenę, dają poczucie rozwoju i satysfakcji. Są sposobem na nawiązywanie kontaktów społecznych, lekiem na poczucie osamotnienia, izolacji i marginalizacji społecznej, monotonii i jednostajnego trybu życia, nudy i apatii. Zajęcia grupowe aktywizują i stymulują „żywotność”, wzmacniają poczucie energii życiowej, stymulują procesy myślenia, procesy poznawcze, jak pamięć, koncentrację, uczenie się. Są bezcenne we wzmacnianiu dobrostanu psychicznego, przeciwdziałają charakterystycznym dla wieku senioralnego, tendencjom rezygnacyjnym i trwaniu w poczuciu bezużyteczności, bezwartościowości i beznadziejności. Dodatkowo stymulują budowanie w przyjaznym i bezpiecznym środowisku sieci wsparcia społecznego. Są formą profilaktyki zdrowia psychicznego i prewencją zaburzeń psychicznych wieku senioralnego, np. depresji, czy organicznych procesów otępiennych.

Mindfulness, co tłumaczy się na język polski jako „uważność” lub ‘uważna obecność’, jest szczególnym sposobem kierowania uwagi w chwili obecnej na nas samych, innych oraz świat wokół. Badania pokazują, że bycie bardziej świadomym emocji i myśli pomaga lepiej sobie z nimi radzić. Na poziomie neurologicznym badania pokazują, iż praktykowanie technik uważności może opóźniać proces starzenia, wspomagać układ immunologiczny, pomagać w zasypianu oraz zmniejszać ciśnienie krwi.

2. Otępienie w przebiegu chorób układu nerwowego

Przyczyny Otępienia (Demencji)

Najczęstszymi chorobami układu nerwowego, które prowadzą do otępienia są:

1. Choroby zwyrodnieniowe mózgu – choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, choroba Huntingtona.
2. Nabyte choroby mózgu – otępienia naczyniopochodne, miażdżyca uogólniona, zapalenia naczyń, zawał wzgórza, uszkodzenia mózgu w następstwie urazów, guzy mózgu.
3. Inne stany wpływające na mózg:

• Zaburzenia metaboliczne: niedoczynność tarczycy, nadczynność przytarczyc, niedobór witaminy B, przewlekły niedobór glukozy, zespół Cushinga.
• Zaburzenia toksyczne: otępienia alkoholowe, zatrucie metalami ciężkimi, lekami, narkotykami, zatrucie związkami organicznymi.
• Otępienia w przebiegu infekcji: HIV, AIDS, kiła, zapalenie mózgu.

Otępienie występuje w chorobie Alzheimera, która jest zwyrodnieniową chorobą mózgu o nieznanej etiologii. Zmiany w mózgu polegają na znacznym zmniejszeniu się liczby neuronów, oraz zmianach neurochemicznych. Zazwyczaj choroba zaczyna się w średnim wieku życia, może występować po 40 roku życia, ale zapadalność jest wyższa w wieku późniejszym. Ostatnie badania wskazują, że obraz kliniczny otępienia w chorobie Alzheimera w stosunkowo młodym wieku jest taki sam, jak w przypadku tzw. otępienia starczego. Zazwyczaj zmiany są stopniowe, choroba może rozwijać się latami, jednak zmiany są zauważalne dla otoczenia.  Otępienie w chorobie Alzheimera o wczesnym początku, przed 65 rokiem życia przebiega znacznie szybciej. Otępienie w chorobie Alzheimera jest nieodwracalne.

Objawy Otępienia (Demencji) w chorobie Alzheimera

W tym schorzeniu są uszkodzone takie funkcje poznawcze, jak: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się oraz obniżenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją.

• Na wczesnym etapie upośledzenia procesów poznawczych choroba ta przejawia się w zaburzeniach w skupieniu uwagi, zapominaniu imion i nazwisk, problemach z uczeniem się i przyswajaniem nowych informacji, planowaniem, z komunikacją z innymi. Pojawiają się problemy ze sprawnym wykonywaniem obowiązków zawodowych, objawy depresyjne, brak energii i witalności, pojawia się chwiejność emocjonalna.
• Osłabienie pamięci bezpośredniej, krótkoterminowej i długoterminowej. Zaburzenia pamięci przejawiają się problemami w zapamiętywaniu i przypominaniu sobie nowych informacji. Zapominanie faktów z własnego życia. Upośledzona zdolność przetwarzania napływających informacji.
• We wczesnym stadium choroby problemy z pamięcią przejawiają się w myleniu miejsc odłożonych rzeczy, niemożność odnalezienia przedmiotów. Sprawdzanie wykonywanych czynności, wzrastającej potrzebie z korzystania pomocy innych. Wielokrotnym powtarzaniu pytań. Problemy z opowiedzeniem przeczytanej książki, obejrzanego filmu. Problemy w zapamiętaniu nowych miejsc lokalizacji np. w czasie wakacji. Wielokrotne powtarzanie tych samych, codziennych czynności np. mycie się, zażywanie leków, spożywanie posiłków. Trudności w wykonywaniu codziennych czynności.
• W późniejszych etapach rozwoju zaburzenia, informacje wyuczone wcześniej i dobrze znany materiał również jest utracony.
• Zaburzenia pamięci semantycznej, czyli m.in. zdolności do nazywania przedmiotów, tworzenia pojęć, utrata wiedzy o otaczającym świecie.
• Zaburzenia orientacji.
• Zaburzenia myślenia w stopniu zaburzającym podstawowe, codzienne czynności.
• Uszkodzenie zdolności myślenia i rozumienia, zmniejszenie ilości wątków myślenia. Problemy z rozumieniem pojęć i reguł językowych.
• Mogą towarzyszyć objawy depresyjne, nastrój może zmieniać się kilkakrotnie w ciągu doby.
• Bezsenność.
• Mogą występować urojenia, omamy. Urojeniowa ocena rzeczywistości.
• Gwałtowne reakcje emocjonalne i zachowania agresywne.
• Zaburzenia odżywiania, napady żarłoczności.
• We wczesnych okresach otępiennych mogą się pojawić zaburzenia osobowości, na przykład występują w przypadku 80 % pacjentów z rozpoznaniem choroby Alzheimera. Pojawiają się nieadekwatne grubiańskie zachowania, chorzy są przekonani, że są okradani, głodzeni. Pojawiają się zaburzenia zachowania, często agresywne oraz tzw. „wędrowanie”, które polega na bezcelowym przemieszczaniu się i świadczy o dezorientacji.
• Pojawienie się afazji, apraksji, agnozji.

Otępienie naczyniowe (miażdżycowe). Otępienie jest wynikiem zawału (zatoru) mózgu spowodowanego chorobami naczyń, chorobą nadciśnieniowa naczyń mózgu. U części pacjentów zauważalne są zaburzenia osobowościowe: apatia, odhamowanie, nasilenie cech podejrzliwości, nieufności, drażliwość, egocentryzm, obraz kliniczny może być podobny, jak w chorobie Alzheimera.

Otępienie czołowo-skroniowe. Zmiany anatomiczne, których etiologia nie jest znana dotyczą zaników w lewym płacie skroniowym. Najczęściej początek choroby pojawia się między 40 a 70 rokiem życia. Zespoły otępienia czołowo-skroniowego charakteryzuje się narastającymi zaburzeniami językowymi, utratą płynności mowy i trudnościami w znajdowaniu słów, mowa staje się uboga i może prowadzić do mutacji. Deficyty poznawcze dotyczą myślenia abstrakcyjnego, umiejętności rozwiązywania problemów, zaburzeń uwagi. Pacjenci mają zachowaną orientację, co do miejsca i czasu.          

Otępienie w chorobie Parkinsona jest chorobą o nieznanej etiologii, zwykle rozpoczyna się w późnym wieku. Otępienie pojawia się u osoby z zaawansowaną postacią choroby. Cechuje je drażliwość, zaburzenia afektu, impulsywne zachowania.

Otępienie w chorobie Creutzfeldta-Jacoba jest spowodowane zaburzeniami neuropatologicznymi, które są wynikiem czynnika zakaźnego.

Otępienie w chorobie Huntingtona jest chorobą zwyrodnieniową mózgu, pojawia się najczęściej około 35 a 45 roku życia. Objawami otępiennymi są zaburzenia pamięci, uwagi, drażliwość, wybuchowość, podejrzliwość, impulsywne zachowania, nastrój euforyczny lub depresyjny.

Zespoły otępienne w następstwie urazów czaszkowo-mózgowych. Pourazowe zaburzenia otępienne są diagnozowane w przypadku, gdy w następstwie urazu mózgu doszło do przemijającego lub trwałego uszkodzenia mózgu. Zespoły otępienne zależnie od uszkodzeń obszaru mózgu mogą przejawiać się: organicznymi zaburzeniami osobowości, odhamowanie popędów w sferze seksualnej, może pojawić się hiperseksualizm, żarłoczność, bezkrytyczność, obniżenie poziomu uczuciowości wyższej. Może także występować spowolnienie psychoruchowe, brak spontaniczności, zaburzone myślenie abstrakcyjne i logiczne myślenie przyczynowo skutkowe. Czas pacjenci spędzają bezczynnie, wykazują brak zainteresowań i obojętność.  Mogą nie rozpoznawać najbliższych osób, podejmują działania pod wpływem chwili, nie licząc się z innymi, występują skargi hipochondryczne. Urazy uszkodzenie mózgu mogą prowadzić do zespołu amnestycznego, w którym występują objawy upośledzenia pamięci krótkotrwałej i długotrwałej. Luki pamięciowe są wypełniane konfabulacjami.

Otępienie spowodowane guzami wewnątrzczaszkowymi. Spowolnienie wszystkich funkcji psychicznych. Objawy psychotyczne, urojenie i halucynacje.  Zaburzenia osobowości. Zaburzenia nastroju, maniakalne i depresyjne, zaburzenia katatoniczne, zaburzenia lękowe

Leczenie otępienia (demencji) w przebiegu choroby układu nerwowego zazwyczaj polega na spowalnianiu procesu chorobowego i terapii objawowej. Poza leczeniem farmakologicznym zwraca się uwagę na znaczenie leczenia terapeutycznego i rehabilitacyjnego, szczególnie w odniesieniu do treningów funkcji poznawczych, wzmacnianiu aktywności.

Rozpoznanie zespołu otępiennego wymaga diagnozy psychologa klinicznego lub neuropsychologa. Badania neuropsychologiczne pozwalają na dokładną ocenę utraty poszczególnych funkcji psychicznych i zaplanowanie treningów behawioralnych oraz funkcji poznawczych.