Psychosomatyka to potoczne określenie, które występuje w Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania, jako Zaburzenia Nerwicowe występujące pod Postacią Somatyczną.
Podstawową cechą charakteryzującą to zaburzenie są powtarzające się skargi na objawy somatyczne, które są podtrzymywane przez pacjenta pomimo kolejnych badań, które nie potwierdzają ich fizjologicznego uzasadnienia i nie zmniejszają jego subiektywnego poczucia cierpienia. Pacjent nadal w sposób uporczywy zgłasza ich występowanie, racjonalnie je uzasadniając i opisując, w sposób dramatyczny i wyolbrzymiony( to udramatyzowanie objawów było określane, jako nerwica histeryczna) . Kolejne badania, na które nalegają pacjenci i kolejni lekarze, nie znajdują uzasadnienia dla objawów, a pacjent staje się coraz bardziej rozżalony i zniecierpliwiony. Dzieje się tak, ponieważ przyczyną zaburzenia psychosomatycznego jest uwarunkowanie psychologiczne, a nie fizjologiczne, czyli brak organicznej przyczyny prezentowanych dolegliwości, Niestety, z reguły pacjenci zdecydowanie odrzucają sugestię o uwarunkowaniach psychogennych i jest to powodem wielu frustracji lekarzy i psychologów. Zazwyczaj pacjenci ci mają długą historię kontaktów z lekarzami różnych specjalizacji, bo zaburzenie ma charakter przewlekłych bądź nawracających skarg, często o zmieniającym się obrazie, a objawy mogą dotyczyć wszystkich funkcji układów ciała i narządów. W obrazie klinicznym mogą występować objawy depresyjne i lękowe. Najczęściej cierpią na nie kobiety. Warto zwrócić uwagę, że w przebiegu choroby afektywnej, depresji mogą występować objawy somatyczne, jednak pierwotnym rozpoznaniem jest tu epizod depresyjny.
Objawy w Zaburzeniach Psychosomatycznych
Są to prawie wszystkie objawy chorobowe występujące w medycynie np.:
Układu trawienia, – bóle o charakterze wędrującym, odczucie wzdęcia, rozdymania, odbijania, wymioty, nudności, biegunki, zaparcia (nerwica żołądka), pieczenie przełyku, ślinotok, poczucie suchej śluzówki, uczucie guli gardle, problemy z połykaniem, zaburzenia odżywiania: nadmierne łaknienie i otyłość, brak łaknienia i wychudzenie.
Układ krążenia – zaburzenia rytmu pracy serca: przyśpieszona bądź spowolniona akcja serca, pocenie, drżenie („nerwica serca”), zaburzenia ciśnienia, zasłabnięcia, omdlenia.
Układ oddechowy- duszność, psychogenny kaszel, hiperwentylacja
Układ moczowy– pieczenie, częste psychogenne oddawanie moczu, trudności z oddawaniem moczu.
Układ czuciowo-ruchowy i mięśni szkieletowych: Nieprzyjemne doznania i bolesność różnych stron ciała, nadwrażliwość na dotyk, kurczowe zaburzenia ruchowe, zaburzenia czucia, skurcze mięśniowe, drżenie mięśniowe, obrzmienie, swędzenie, pieczenie, mrowienie, wysypka, drętwienie, cierpnięcie, psychogenne niedowłady i porażenia uniemożliwiające wykonanie ruchu, psychogenne bóle głowy i zawroty, bóle kręgosłupa, bóle „ reumatyczne, korzonkowe”.
Układ czuciowy związany ze zmysłami: zakłócenie widzenia – mroczki, podwójne widzenie, niedowidzenie i nawet czynnościowa ślepota, zaburzenia słuchu – niedosłyszenie, szumy, nadwrażliwość na dźwięki, zaburzenia smaku i węchu.
Zaburzenia metabolizmu i gospodarki węglowodanowej, zaburzenia hormonalne – wydzielania tarczycy, jajników, przysadki, które niekiedy są diagnozowane, jako pierwotne zakłócenia, i w konsekwencji leczone hormonalnie, wtórnie doprowadzając do zaburzeń endokrynologicznych.
Zaburzenia w sferze seksualności – zaburzenia menstruacyjne, zaburzenia erekcji, zaburzenia jajeczkowania, psychogenna bezpłodność.
Zaburzenia o charakterze hipochondrycznym – dominuje przekonanie o poważnej chorobie somatycznej, o charakterze przewlekłym i zagrażającej życiu.
Zespół bólu psychogennego – uporczywe bóle określonej części ciała, które nie mają swojego uzasadnienia.
Zdarza się, że wykonywane, zazwyczaj liczne badania w zaburzeniach psychogennych takie jak: morfologia, leukocytoza, OB., EKG, EEG, USG, Tomografia Komputerowa, Rezonans Magnetyczny, ujawniają zaburzenia fizjologiczne, somatyczne, ale nie wykluczają ich psychologicznego, nerwicowego podłoża. Zdarza się, że pacjenci poddają się operacjom chirurgicznym, w celu usunięcia domniemanej fizjologicznej przyczyny. Obraz kliniczny zaburzenia może być na tyle poważnie wyglądać, że karetki pogotowia przewożą pacjentów do szpitali, i zazwyczaj po przeprowadzeniu badań, bywa, że jeszcze tego samego dnia pacjenci są wypisywani do domu.
Zaburzenia psychosomatyczne zazwyczaj zaczynają się w okresie wczesnej dorosłości. Zaburzeniom tym towarzyszą objawy lękowe i depresyjne. Często współwystępuje uzależnienie od leków uspakajających i przeciwbólowych.
Proces diagnozy zaburzenia o charakterze psychosomatycznym wymaga wykluczenia chorób somatycznych, organicznego podłoża zgłaszanych przez pacjenta skarg, zaburzeń osobowości oraz innych zaburzeń psychicznych np. zaburzenia lękowe, depresyjne czy zaburzenia urojeniowe. Pierwotnym zaburzeniem może być np. depresja.
Jak leczyć nerwicowe zaburzenia psychosomatyczne?
Zaburzenia psychosomatyczne wymagają kompleksowego i zindywidualizowanego leczenia, choć przede wszystkim psychoterapeutycznego. Współpraca lekarza psychiatry i lekarza pierwszego kontaktu z psychologiem jest nieodzowna, bo pozwala na ustalenie wspólnego plan terapeutycznego, w którym działania tych specjalistów są komplementarne a nie sprzeczne i zwiększają efektywność terapii.
Leczenie farmakologiczne jest jedynie okresowym uzupełnieniem oddziaływań psychoterapeutycznych, mającym też znaczenie efektu placebo. Do najczęściej stosownych leków należą leki przeciwdepresyjne, z komponentą przeciw lękową, neuroleptyki. Zapisywanie leków przeciwbólowych, uspakajających i nasennych powinno być pod kontrolą, by nie pojawił się problem uzależnienia.
Zasadą w procesu leczenia jest, że należy traktować cierpienie pacjenta, jako rzeczywiste, pomimo braku jego fizjologicznego uzasadnienia. Również wizyty u lekarza powinny być regularne, być może będzie to pomocne w terapii –„ nie trzeba skarżyć się na kolejne objawy, by móc czuć się zaopiekowanym i być leczonym”.
W zaleceniach lekarskich bezwzględnie powinno się pojawić motywowanie do aktywności fizycznej i psychospołecznej, uświadomienie, że bierny odpoczynek, bezczynność, nuda i monotonia, paradoksalnie koncentrują uwagę na objawach i prowadzą do ich nasilenia, wzmożonego emocjonalnego ich przeżywania. Zachęcenie i przekonanie do aktywnego funkcjonowania jest niełatwym zadaniem dla lekarza, psychologa i rodziny. Zazwyczaj w takiej sytuacji pacjent „udowadnia nam, pokazując” nasilające się objawy i agrawując skargi, że bardzo by chciał być aktywniejszy, ale nie rozumiemy jego cierpienia i objawów, które mu na to nie pozwalają. W efekcie otrzymujemy informacje, że jesteśmy nieczuli, brak nam serca i współczucia. W zaburzeniach psychosomatycznych cierpi pacjent, ale również cierpi uwikłana w nie rodzina, która przeżywa sprzeczne uczucia, złość w związku z eskalacją bezpodstawnych skarg na złe samopoczucie, współczucie, poczucie bezradności i beznadziejności, obwiniania się. Mechanizmy wikłania bliskich mogą wynikać z określonej psychologicznej funkcji, jaką mają pełnić objawy: być może przeżywanie przez pacjenta lęku przed osamotnieniem, powoduje, że funkcją objawów jest zwrócenie na siebie uwagi, oczekiwanie zainteresowania i opieki od bliskich, np. dziecka, które odeszło z domu i buduje własne niezależne życie.
Z tego powodu, jedną z form pomocowych w zaburzeniach psychosomatycznych jest terapia rodzinna w wyniku, której pacjent doświadcza, że może oczekiwać zainteresowania i wsparcia bez skupiania uwagi na objawach choroby. Z podobnych powodów -rodzaju funkcji, jaką pełni objaw zalecana jest terapia małżeńska. Paradoksalnie objawy mogą pełnić pozytywną, przystosowawczą funkcję w małżeństwie np. blokować decyzję małżonka o rozwodzie( nie opuszcza się osoby chorej), mogą zmniejszać dystans emocjonalny, mogą również skutecznie kontrolować nadużywanie alkoholu przez partnera, ( bo picie nasila objawy u pacjenta), lub pomagają utrzymywać bezpieczny dystans z powodu problemów seksualnych w małżeństwie itp.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna to kolejna forma leczenia, która ma swoje uzasadnienie w badaniach naukowych dotyczących skuteczności leczenia zaburzeń somatycznych. Celem jej jest pomoc w porzuceniu roli pacjenta, poprzez modyfikację procesów myślenia. W psychoterapii poznawczo-behawioralnej decydującą cechą procesu terapeutycznego jest modyfikacja dysfunkcjonalnych przekonań, schematów poznawczych, w następstwie, którego dochodzi do zmian behawioralnych, które mają złagodzić bądź usunąć nękające pacjenta objawy.
