Jednym z trzech głównych celów (obok rozwijania zachowań pożądanych i generalizacji efektów prowadzonych oddziaływań), które stawia sobie terapia behawioralna, jest REDUKOWANIE ZACHOWAŃ TRUDNYCH (NIEPOŻĄDANYCH).
Zachowania trudne to takie, których nasilenie, częstotliwość lub czas trwania powodują niebezpieczeństwo fizyczne dla osoby angażującej się w dane zachowanie lub osób postronnych, a także zachowania, które w znacznym stopniu ograniczają lub nawet uniemożliwiają uczenie się, codzienne funkcjonowanie oraz dostęp do miejsc użyteczności publicznej. Nie są one uwarunkowane biologicznie. Są zachowaniami sprawczymi, czyli kształtują się w wyniku interakcji danej osoby ze środowiskiem.
Wobec zachowań trudnych współczesna terapia behawioralna stosuje procedury, które najogólniej mówiąc, polegają na wygaszaniu ich, jak również pozytywnym wzmacnianiu zachowań alternatywnych, czyli tych, które są akceptowane.
W JAKI SPOSÓB możemy więc zwiększyć motywację dziecka ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi do uczenia się akceptowanych zachowań?
Możemy to osiągnąć poprzez manipulację bodźcami poprzedzającymi (okolicznościami, w których dziecko przebywa i uczy się). Mamy wówczas do czynienia z tak zwanymi STRATEGIAMI PROAKTYWNYMI. Poniżej niektóre z nich.
Strategie proaktywne
Ustalenie jasnych reguł i oczekiwań względem dziecka
Dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, przewidywalność i struktura są niezwykle istotne. Zapewniają one dziecku stabilne ramy, w jakich może ono funkcjonować i uczyć się, a co za tym idzie prowadzą do osiągnięcia większego poczucia bezpieczeństwa. Dobrym sposobem na zastosowanie tej strategii jest zawieranie z dziećmi tak zwanych kontraktów behawioralnych. Kontrakt jest przygotowanym adekwatnie do poziomu funkcjonowania dziecka dokumentem, zawierającym porozumienie między dwiema stronami (dziecko – nauczyciel, bądź dziecko – rodzic). Kontrakt dotyczy określonego zachowania dziecka. Załącza się w nim ewentualne wzmocnienia pozytywne (nagrody), przewidziane za angażowanie się we właściwe zachowanie. W zależności od poziomu intelektualnego dziecka, umowa taka może przybierać formę graficzną bądź pisemną. Bez względu jednak na formę, kontrakt powinien być dla naszych podopiecznych przede wszystkim czytelny
i zrozumiały.
Zwiększenie przewidywalności w środowisku dziecka
W pracy z dziećmi nietypowo rozwijającymi się, niezwykle znaczącą rolę odgrywa stworzenie im tak zwanej struktury czasowo-przestrzennej, a więc doprowadzenie do sytuacji, w której to otaczające je środowisko będzie dla naszego ucznia bezpieczne i przewidywalne. Nagłe zmiany w harmonogramie dnia, czy kolejności zadań źle tolerują zwłaszcza podopieczni ze spektrum autyzmu. Bardzo istotną rolę ma w tej kwestii zastosowanie adekwatnego do poziomu funkcjonowania (obrazkowego bądź pisemnego) planu (dnia lub aktywności), dzięki któremu dziecko będzie wiedziało, jakie są nasze oczekiwania względem niego w danym momencie, co nastąpi po zakończeniu konkretnej aktywności, a także kiedy spodziewać się końca pracy i zasłużonej przerwy. Dodatkowo, można w tym miejscu wspomnieć o znaczącej roli etykietowania otoczenia. Rozumie się przez to graficzne lub pisemne oznaczanie konkretnych pomieszczeń w przedszkolu, czy w domu. Celem jest stworzenie dziecku swego rodzaju drogowskazów na mapie często skomplikowanej przestrzeni, w jakiej przyszło mu funkcjonować. Można też etykietować poszczególne szafki, szuflady, z których na co dzień korzysta nasz podopieczny.
Zaaranżowanie środowiska fizycznego, tak aby sprzyjało ono nauce
Aby dziecko mogło nabywać wiedzę w sposób efektywny, potrzebuje odpowiednio zaaranżowanej przestrzeni. Istotne znaczenie ma w tym aspekcie: wielkość i wystrój pomieszczenia, w którym odbywa się sesja terapeutyczna z podopiecznym, jakość wykorzystywanych pomocy dydaktycznych, czas trwania zajęć, ilość przerw na odpoczynek, a także pora dnia, w jakiej odbywa się nauka. Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi potrzebują jasnych, prosto urządzonych przestrzeni, z jak najmniejszą ilością dystraktorów. Ważne, by ściany pomalowane były na pastelowy kolor, a pomieszczenie było na tyle wyciszone, by odgłosy z zewnątrz nie dochodziły do dziecka i nie utrudniały mu czerpania korzyści z terapii. Istotne, by podczas sesji w sali przebywało jedynie dziecko i jego terapeuta. Należy zwrócić też uwagę na to, by w czasie trwania zajęć przed dzieckiem leżały wyłącznie pomoce, z których aktualnie korzysta. Poza nimi na stoliku może znajdować się jedynie tabliczka żetonowa.
Zwiększenie ogólnego poziomu wzmacniania pozytywnego w środowisku dziecka
Pracując z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi należy zadbać o odpowiedni poziom motywacji. Terapeuta powinien zindywidualizować wzmocnienia i dozować je tak, by podopieczny nie nasycił się nimi. Można to osiągnąć stosując różnorodne wzmocnienia pozytywne, szczególnie w ramach systemów motywacyjnych: bezpośrednich (np. doraźnie stosowanych nagród biologicznych – ulubionych smakołyków dziecka w sytuacji, gdy angażuje się ono we właściwe zachowanie lub też zgeneralizowanych (gospodarka żetonowa), przyznając punkt (żeton) za poprawną reakcję. Komplet żetonów wymieniany jest na atrakcyjną dla podopiecznego nagrodę, bądź ulubioną aktywność. Terapeuci i rodzice powinni również zwracać uwagę na dziecko i udzielać wzmocnień społecznych (np. pochwał), gdy dziecko jest grzeczne i spędza czas w sposób poprawny. Pozytywna uwaga motywuje dziecko do działania.
Przygotowanie programu dydaktycznego indywidualnie dobranego do potrzeb dziecka
Każde dziecko, z którym pracujemy jest wyjątkowe, posiada inne zasoby intelektualne, funkcjonuje na innym poziomie. Nie zawsze pracując w grupie przedszkolnej, możemy wymagać tego samego od wszystkich podopiecznych. Za każdym razem polecenia terapeuty powinny być zindywidualizowane w stosunku do danego dziecka. Jeśli dorosły nie zadba o to i będzie wymagał od ucznia czegoś, czego nie jest on w stanie wykonać, stanie się to powodem frustracji dziecka i doprowadzi do manifestacji zachowań trudnych. Co więc robić? Przykładowo – pracę plastyczną pod tytułem „Kolorowa tęcza” można zrealizować z każdym przedszkolakiem z grupy w inny sposób. Od dziecka, które jest sprawne grafomotorycznie, potrafi prawidłowo trzymać kredkę, możemy wymagać, aby samodzielnie pokolorował każdą wstążkę tęczy na właściwy kolor. Z kolei dziecko, które dopiero uczy się siedzenia wraz z innymi dziećmi przy stoliku i nie posiada jeszcze umiejętności prawidłowego trzymania kredki, wymagamy jedynie, by przykleiło na kartkę wycięty i pokolorowany już przez nauczyciela obrazek przedstawiający tęczę.
Dawanie dziecku możliwości wyboru
Niezwykle ważne w odniesieniu do dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwoju, jest stawianie ich w obliczu wyboru. Dziecko, któremu narzucamy jedną propozycję i oczekujemy jej przyjęcia, może się sfrustrować i zachować w sposób niepożądany. Dokonywanie nawet prostego wyboru zapewnia dziecku poczucie sprawstwa, umacnia jego poczucie wartości – skoro mogło podjąć decyzję, to znaczy, że jego zdanie jest brane pod uwagę, liczy się dla dorosłego. Dzieci, którym umożliwia się dokonywanie wyborów, współpracują z terapeutą czy rodzicem zdecydowanie lepiej, reagują w bardziej pożądany, akceptowany sposób. Warto więc do przygotowanych dla naszych uczniów kontraktów behawioralnych, czy tabliczek żetonowych dołączać tablicę wyboru nagród, z której to dziecko będzie mogło wyłonić aktualnie najatrakcyjniejsze dla niego wzmocnienie. Należy wziąć pod uwagę również fakt, że preferencje dzieci są zmienne – rzecz bądź aktywność, która była przez nie pożądana dziś, może już nie być pożądana jutro. Konieczne jest zatem aktualizowanie listy wzmocnień na bieżąco.
System komunikacji
Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi komunikują się z otoczeniem w różny sposób. Część z nich opanowała mowę werbalną, zaś część z przyczyn medycznych nigdy tej umiejętności nie posiądzie. Bez względu na to, dorośli – rodzice i terapeuci pracujący z dzieckiem, powinni wyposażyć je w system komunikacji, który będzie adekwatny do jego potencjału i poziomu funkcjonowania. Należy dać każdemu uczniowi narzędzie, dzięki któremu będzie mogło komunikować się ze światem społecznym. Dziecko, które nie zostanie wyposażone w takie narzędzie lub nie będzie nauczone, jak z niego korzystać, prawdopodobnie będzie angażować się w trudne zachowania. Powodem tego może być frustracja i brak poczucia sprawstwa. Rolą rodzica i terapeuty jest nauczenie swojego wychowanka komunikowania się ze światem, formułowania próśb, wyrażania swoich preferencji, jak również i komentowania tego, co dzieje się wokół, by mogło czuć się wysłuchane i zrozumiane.
Autor – Mgr Joanna Czech
