Uzależnienie od Internetu – jakie ma objawy, przyczyny i skutki?

Destrukcyjne, nadmierne zaangażowanie w Internet prowokuje syndrom ryzyka uzależnienia od Internetu. Uzależnienie od Internetu należy do tzw. uzależnień od czynności – behawioralnych. Określane jest również mianem: siecioholizm, cybernałóg, uzależnienie od komputera, infozależność.

Internet jest synonimem pojęcia cyberprzestrzeni, która definiuje cyfrową rzeczywistość. Rozwój cyberprzestrzeni obejmuje coraz to nowe obszary i w przyśpieszonym tempie wpływa na codzienne funkcjonowanie człowieka. Jej nieograniczone możliwości zastosowań dostarczają niewątpliwych korzyści. Równocześnie jednak staje się poważnym zagrożeniem dla dobrostanu psychicznego i fizycznego, niosącym za sobą patologiczne użytkowanie Internetu w postaci internetowej zależności – uzależnienia od Internetu.

Definicja uzależnienia od internetu

Definicja uzależnienia behawioralnego, w tym od Internetu zwraca uwagę na to, że jest to zachowanie kompulsywne, czyli opiera się na przymusie określonego postępowania, bez względu na świadomość i dotkliwość wywoływanych szkód. Oznacza to, że przechodzenie przez kolejne fazy uzależnienia zawsze prowadzi do pogłębiającej się destrukcyjności, a świadomość szkód nie jest czynnikiem wystarczającym powstrzymania ryzykownych zachowań. W efekcie uzależnienie staje się podstawowym drogowskazem życiowym, któremu są podporządkowywane kolejne obszary życia.

Skala zagrożenia

W świetle badań naukowych uzależnienie od Internetu staje się prawdziwą epidemią XXI wieku. Ma ono swoją niepokojąco rosnącą dynamikę i ocenia się, że w Polsce zagrożenie uzależnieniem od Internetu w populacji studentów dotyczy około 23 % kobiet i 25 % mężczyzn.

Z badań wynika, że najbardziej jest zagrożona uzależnieniem populacja młodych ludzi w przedziale wiekowym między 20 a 40 rokiem życia. Na negatywne skutki nadużywania Internetu narażone są szczególnie dzieci i młodzież, które stanowią nie tylko jedną z największych grup użytkowników, ale również najbardziej aktywną. Jak pokazują statystyki 91 % dzieci korzysta prawie każdego dnia z Internetu, samodzielnie korzystają z niego nawet pięcioletnie dzieci. Co dziesiąty nastolatek może mieć problem z ryzykownym nadużywaniem komputera. Badania wskazują, że osoby z grupy ryzyka uzależnienia od Internetu spędzają nawet 40 godzin tygodniowo, przy 4,5 godzinach w grupie osób wolnych od uzależnienia. Cyberuzależnienia dotyczą również gier komputerowych i telefonu komórkowego. Badania wskazują, że zaburzone zachowania dotyczące cybertechnologii często dotyczą nie jednego, lecz kilku urządzeń.

Przyczyny uzależnienia od Internetu

Jakie psychologiczne czynniki determinują ryzyko uzależnienia od sieci?

Badacze szukając przyczyn, dla których Internet staje się źródłem zachowań, które cechuje zaburzona kontrola impulsów i uzależnienie, zwracają uwagę między innymi na:

• Ogólnodostępność i powszechność Internetu.
• Dostępność finansową.
• Anonimowość, która gwarantuje poczucie bezpieczeństwa i skłania do zachowań, które być może byłyby niemożliwe w realnej rzeczywistości – w literaturze można spotkać określenie „uzależniający charakter anonimowości”.

Wyniki prowadzonych badań w Polsce dotyczących syndromu uzależnienia od Internetu zwracają uwagę na związek pomiędzy ryzykiem uzależnienia a takimi cechami osobowościowymi, jak: wysoki poziom neurotyzmu, introwertyczność, cechy bierno-agresywne, nadwrażliwość, nieśmiałość, poczucie zagrożenia, pesymistyczne nastawienia ze skłonnością do postaw izolacyjnych, krytycyzm wobec innych, brak pewności siebie, nadwrażliwość na krytykę i odrzucenie, problemy z samokontrolą, wysoki poziom odczuwanego lęku, problemy z otwartą komunikacja interpersonalną, niski poziom asertywności, niski poziom kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej, problemy z radzeniem sobie ze stresogennymi czynnikami i preferowanie strategii unikania.

Zwraca się uwagę, ze rozwój uzależnienia od Internetu związany jest z pojawiającym się poczuciem, że korzystanie z sieci pomaga w odprężeniu i zredukowaniu dyskomfortu psychicznego związanego ze stresem dnia codziennego, napięciem, lękiem, czy poczuciem osamotnienia. Tym samym korzystanie z Internetu staje się coraz częstsze i służy regulowaniu stanów emocjonalnych prowadząc do mechanizmu błędnego koła. Ponieważ w konsekwencji dochodzi do ograniczania kontaktów społecznych na rzecz kontaktów wirtualnych, nasilają się tendencje izolacyjne i poczucie osamotnienia, tendencje ucieczkowe z sytuacji trudnych i problemowych w realnym świecie i w efekcie nasila się dyskomfort psychiczny, który zostaje kompulsywnie rozładowywany przez zwiększanie czasu korzystania z Internetu.

Badacze zajmujący się uzależniającym wpływem cyberprzestrzeni zwracają uwagę na mechanizm zmian neurologicznych w następstwie zachowań nadużywających, które pobudzają układ nagrody w mózgu w sposób zdecydowanie intensywniejszy niż cokolwiek innego w świecie rzeczywistym. Zwracają uwagę na to, że zmiany w mózgu po kilkutygodniowym intensywnym korzystaniu np. z gier komputerowych są podobne do tych, jakie się obserwuje we wczesnych stadiach uzależnienia od narkotyków.

Badacze amerykańscy zwracają uwagę na zjawisko specyficznego stanu psychicznego u osób, które nadmiernie są zaangażowane w gry on-line. Stan ten jest określany, jako „flow”.  Osoby skoncentrowane na grach, automatycznie stają się „odcięte” od świata zewnętrznego, ignorują bodźce pochodzące z zewnątrz. Może dochodzić do ignorowania potrzeby zaspakajania głodu, pragnienia, zmęczenia czy bólu. Typowy dla tego stanu jest brak kontroli nad upływem czasu, osoby ta mogą być przekonane, że spędziły przy grach kilka minut, gdy w rzeczywistości minęło kilka godzin.

Objawy uzależnienia od Internetu

Jakie są podstawowe symptomy tego zjawiska?

Mechanizm uzależnienia od substancji chemicznych i czynności jest podobny i polega na swoistym nagradzaniu siebie w celu odprężenia się, odreagowania stresowych sytuacji, ucieczki od codziennej rzeczywistości. Uzależnienie przejawia się w trzech destruktywnych wymiarach życia: nadmiernym czasowym zaangażowaniem w Internet – osoba traci kontrolę nad czasem użytkowania, zaniedbywaniem życia społecznego, rodzinnego i zawodowego, oraz psychicznym zaabsorbowaniem siecią.

Fazy uzależnienia od Internetu

Jednym z pierwszych symptomów uzależnienia są nieudane próby porzucenia szkodliwego nadużywania Internetu oraz systematyczne marginalizowanie kolejnych aktywności życiowych: społecznych, rodzinnych, zawodowych, edukacyjnych, samorozwoju.

Zwraca się uwagę na to, że zjawisko uzależnieni behawioralnego nie jest jednoprzyczynowe. Na powstanie problemu składa się wiele czynników. Na poziomie pierwszego stadium rozwoju uzależnienia pojawia się przeszkoda – problem, który staje się trudno rozwiązywalnym. Okazuje się, że substytutem rozwiązania problemu, a bardziej obniżenia poczucia dyskomfortu psychicznego z nim związanego może być czynność związana z komputerem dająca natychmiastową satysfakcję, np. gra, kontakty sieciowe, zakupy czy seks on-line. Dostarczają one zapomnienia i przyjemnej gratyfikacji, która prowokuje dążenie do powtórzenia tego „rozwiązania” i otrzymania przyjemnej ulgi. Powielanie tego rozwiązania w kolejnym etapie prowadzi do następstwa w postaci wymiernych szkód (społecznych, rodzinnych, ekonomicznych, fizycznych). Pojawiają się związane z tym przykre stany emocjonalne, np. poczucie wstydu, winy, objawy depresyjne, lękowe, tendencje izolacyjne, które nasilają kolejną fazę głębszego uzależnienia. Rosnąca niska samoocena, utrwalające się mechanizmy ucieczkowe od rzeczywistych problemów nasilają pierwotne trudno rozwiązywalne problemy emocjonalny i pogłębiają uzależnienie, jako kompensację trudności przeżywanego „bólu istnienia”. Choć istnieje świadomość złego postępowania to równolegle pojawia się niezdolność do powstrzymania się od niego. Innymi słowy mechanizm uzależnienia behawioralnego polega na dostarczaniu sobie szybkich gratyfikacji emocjonalnych przez powielanie określonych czynności. Stany napięcia, niepokoju i lęku w przekonaniu osoby uzależnionej mogą być rozładowywane przez powtarzanie czynności np. korzystanie z cyberprzestrzeni.

Uzależnienia behawioralne cechuje stan nazywany uzależnieniem psychicznym. Choć niesie ze sobą bardzo poważne konsekwencje dla dobrostanu psychicznego i fizycznego, to łatwo go bagatelizować, ponieważ pozornie nie manifestuje się zewnętrznymi, fizycznymi –somatycznymi objawami.

Do podstawowych objawów uzależnienia od Internetu należą:

• Przymus, silna potrzeba korzystania z Internetu.
• Upośledzona kontrola dotycząca powstrzymania się od korzystania z Internetu i długości czasu korzystania z niego.
• Spędzanie coraz dłuższego czasu przy komputerze lub na czynnościach związanych z Internetem, np. testowanie nowych przeglądarek, porządkowanie plików, materiałów, programów ściągniętych z Internetu, kupowanie książek dotyczących tej tematyki.
• Zaniedbywanie innych przyjemności i zainteresowań.
• Ograniczanie lub porzucanie ważnych, społecznych i zawodowych aktywności.
• Korzystanie z Internetu pomimo przejawów szkodliwych negatywnych skutków psychofizycznych.
• Przy próbach powstrzymania się bądź ograniczenia korzystania występują: objawy pobudzenia psychoruchowego, niepokój, lęk, obniżenie nastroju, obsesyjne myślenie o nim, mimowolne poruszanie palcami w sposób specyficzny dla pisania na klawiaturze.

Dzieci i młodzież uzależnione od Internetu

Sygnałami ostrzegawczymi nadużywania przez dziecko Internetu są między innymi:

• Aktywność on-line zaczyna kolidować z obowiązkami szkolnymi, zajęciami poza lekcyjnymi, z życiem rówieśniczym i ma wpływ na życie rodzinne.
• Traci zainteresowanie wcześniejszymi aktywnościami, zainteresowaniami.
• Dziecko ciągle sprawdza media społecznościowe.
• Wpada w gniew i złość, gdy ktoś przerywa mu aktywność on-line.
• Nie przestrzega wprowadzonych limitów korzystania z sieci.

Skutki uzależnienia od Internetu

Psycholodzy w oparciu o doświadczenia kliniczne i wyniki badań naukowych zwracają uwagę na negatywne konsekwencje użytkowania Internetu i wymieniają między innymi:

• Nadużywanie Internetu.
• Zagrożenie treściami pornograficznymi, które, jak pokazują badania mają wpływ na dewiacyjne zainteresowania seksualne, niewierność w związkach partnerskich, nadużycia i wykorzystanie seksualne, również w odniesieniu do dzieci.
• Problemy wynikające z gier, hazardu.
• Nękanie i publikowanie poniżających informacji.
• Wzmacnia tendencje ku izolacji, unikania kontaktów społecznych w rzeczywistości.
• Destrukcyjny wpływ na relacje w rodzinie.
• Nadmiar zakupów.
• Instrukcje skrajnie brutalne.
• Wysoki poziom agresji.
• Problemy z koncentracją i pamięcią.

Konsekwencjami nadmiernej aktywności w cyberprzestrzeni i nadużywania Internetu mogą być:

Skutki psychospołeczne

• Sztuczna stymulacja ośrodków przyjemności w mózgu.
• Osłabia mechanizmy samokontroli.
• Osłabiona umiejętność konsekwentnych zachowań nastawionych na realizację celów życiowych.
• Problemy w relacjach społecznych, rozpad relacji społecznych utrzymywanych w rzeczywistym świecie.
• Lęk społeczny. Istnieje zależność pomiędzy rosnącym poziomem lęku społecznego i wzrostem zaangażowania w gry sieciowe, tendencjami do izolacji i autoalienacji w realnej rzeczywistości.
• Zaburzone relacje małżeńskie i relacje rodzice-dziecko, rozpad związków.
• Przeżywanie objawów zaburzeń lękowych, niepokoju
• Uruchamia predyspozycje do zaburzeń psychicznych np. depresji, fobii społecznych, oraz zaburzeń osobowości i zaburzeń zachowania, utraty kontroli impulsów, silne reakcje emocjonalne.
• Zaburzenia zachowania i kontroli impulsów.
• Poważne problemy wychowawcze.
• Eskalacja zachowań agresywnych.
• Obniżony poziom empatyczności. Brutalne gry komputerowe zwiększają u dzieci poziom agresywności, wzmacniają zachowania przemocowe, znieczulają na krzywdę i cierpienie. Wzmacniają postawy egoistyczne.
• Zaburzenia rytmu dobowego snu i czuwania, zaburzenia snu – mała ilość snu, bezsenność.
• Stałe poczucie zmęczenia fizycznego.
• Bierny odbiór treści pornograficznych przez małoletnich ( w trakcie kontaktów online 56% dzieci było uczestnikami rozmów o charakterze seksualnym).
• Zaprzestanie przyjmowania posiłków.
• Uzależnienie od seksu, zaburzenia seksualne.
• Używanie środków psychoaktywnych.
• Znaczne obniżenie wydajności wyników w nauce, skutkujące np. wydaleniem ze studiów.
• Znaczne obniżenie wydajności w pracy zawodowej.
• Spadek ekonomicznego poziomu życia.
• Zagrożenie wpływem destrukcyjnych grup szerzących własne ideologie i werbujące potencjalnych członków.
• Istnieją badania wskazujące na istotne korelacje pomiędzy nadużywaniem cyberprzestrzeni i przeżywaniem stanów depresyjnych, które można rozumieć w dwojaki sposób. Być może zależność ta jest powiązana z tym, że osoby o niskiej samoocenie, z problemami związanymi z lękiem przed odrzuceniem i brakiem akceptacji, tendencjami do izolacji i niskim poziomem umiejętności społecznych, w sposób rekompensujący intensywniej korzystają z Internetu. Z kolei nadmierne korzystanie z sieci może kształtować alienacyjny styl funkcjonowania, który w efekcie skutkuje nasilonymi objawami depresyjnymi. Może również zostać uruchomiony mechanizm błędnego koła – wzajemnej zależności nadaktywności internetowej i objawów zaburzeń emocjonalnych. Im więcej „życia poświęcam” Internetowi tym głębiej nasilają się problemy izolacji społecznej i lęk społeczny, wzrasta poczucie osamotnienia. Im bardziej nasilone – tym większa potrzeba kompensacji w formie środka zaradczego, jakim jest Internet. Badania wskazują również na znaczenie czynnika objawów depresyjnych i skłonność do podejmowania działań kompulsywnych, które mogą prowokować ryzyko uzależnienia od Internetu.
• U osób młodych może dochodzić do zaburzeń osobowościowych przejawiających się między innymi: nadwrażliwością na otoczenie, wzrostem agresywności, wybuchami gniewu i złości, tendencją do obwiniania innych, negacją zasad i norm współżycia społecznego, brakiem poczucia bezpieczeństwa w świecie realnym, oraz zagrożenie stanami psychotycznymi. Badacze zwracają uwagę, że u osób młodych może to kształtować osobowość psychopatyczną.

Skutki somatyczne:

• Spadek odporności organizmu, mało wydolny układ immunologiczny i łatwość zapadania na choroby.
• Z powodu utrzymywania niekorzystnej postawy ciała, przy wielogodzinnych sesjach internetowych: bóle kręgosłupa, głowy i pleców, ramion, drętwienie i skurcze rąk
• Złe nawyki żywieniowe, otyłość, zaburzony metabolizm.
• Problemy ze wzrokiem.
• Padaczka ekranowa.
• Zespół kanału nadgarstka.
• Zanik mięśni.
• Odnotowano przypadki związane z zaburzeniami kardiologiczno-oddechowymi, podczas wielogodzinnej aktywności internetowej.

Behawioralna zależność od cyberprzestrzeni może dotyczyć takich form jak:

1. Cyberseks bierny i aktywny.

Cyberseks bierny polega na przeglądaniu stron pornograficznych. Aktywny na prowadzeniu rozmów o charakterze seksualnym, uprawianiu seksu online. Badania pokazują, że czas poświęcany tym działaniom może przekraczać 11 godzin tygodniowo.

2. Uzależnienie od wirtualnych kontaktów towarzyskich.

Jest to nadmierne angażowanie się w wirtualne związki interpersonalne, które mogą, ale nie musza przekształcać się w bezpośrednie kontakty. Badania wskazują, że nawet 72 godziny tygodniowo spędzają internauci przy komputerze, należąc jednocześnie do różnych „prywatnych pokoi pogawędek”.

3. Uzależnienie od gier komputerowych.

Gry sieciowe stanowią jedną z najczęstszych form aktywności problematycznego używania Internetu i uzależnienia. Możliwości techniczne tworzenia trójwymiarowych postaci i światów, możliwość obserwowania ich interaktywnego życia w czasie rzeczywistym, oraz specyficzne wzmocnienia, jakie uzyskuje gracz, oparte na znanym w psychologii warunkowaniu instrumentalnym powoduje, że uzależnionych użytkowników gier online przybywa w zastraszającym tempie.

4. Uzależnienie informacyjne.

Polega na eksploracji witryn internetowych. Satysfakcji dostarcza stymulacja poznawcza, która polega na poszukiwaniu, zdobywaniu i aktualizowaniu kolejnych informacji.

5. Uzależnienia o charakterze kompulsywnym- wirtualne pozyskiwanie zakupów.

Polega na zdobyciu określonego towaru, niekontrolowanym pozyskiwaniu zakupów, aukcji internetowych, oraz dokonywaniu transakcji giełdowych. Prowadzi do niekontrolowanych zakupów i destrukcyjnych konsekwencji.

Leczenie uzależnienia od Internetu

Zapobiegać zamiast leczyć

Zapanowanie nad używaniem Internetu przez dzieci jest dziś poważnym wyzwaniem wychowawczym dla rodziców. Tym bardziej, ze rodzice mają poważne problemy z właściwym zdefiniowaniem pierwszych objawów behawioralnych uzależnień u swoich dzieci. Nierzadko można zetknąć się z opinią: – lepiej, że dziecko siedzi w domu przy komputerze niż spędza czas w poza domem, z dala od kontroli rodzicielskiej.  Umiejętność zarządzania korzystaniem z cyberprzestrzeni staje się podstawowym obowiązkiem rodzicielskim. Skuteczna kontrola zachowań dziecka w sieci jest związana ze stylem rodzicielskim, klimatem rodzinnym, sposobem sprawowania kontroli, umiejętnością trzymania granic, norm i zasad, konsekwencją wychowawczą, ale jednocześnie dbałością o bliskość emocjonalną i empatię, oraz z akceptacją autonomii dziecka adekwatnej do wieku rozwojowego. Nie każda rodzina poradzi sobie z dylematem, w jaki sposób egzekwować „umowy rodzinne” dotyczące korzystania z komputera, kształtować prawidłowe nawyki korzystania z mediów, jak stawiać granice, konsekwentnie i skutecznie egzekwować przestrzeganie zasad i norm, aby jednocześnie nie zaburzało to dobrych relacji w rodzinie i nie blokowało dziecku możliwości na rozwój samodzielności, niezależności i kształtowania umiejętności samoregulacji. Być może warto skorzystać z konsultacji psychologa, gdy dostrzegamy problem systematycznego nadmiernego korzystania przez dziecko z komputera, zanim pojawi się problem uzależnienia. Konsultacja psychologiczna pozwoli ocenić poziom zagrożenia i zdiagnozować problemy, które leżą u podstaw tego niebezpiecznego, ryzykownego zachowania, a także pozwoli wypracować rodzinne strategie radzenia sobie z problemem.  Z reguły nadmierne korzystanie z Internetu jest sposobem ucieczki od trudnych problemów intrapsychicznych i rodzinnych, które mogą wymagać oddziaływań psychoterapeutycznych wobec dziecka i rodziny.

Opracowane normy bezpiecznego korzystania z komputera, szczególnie w odniesieniu do dzieci, bez poważnych konsekwencji dla zdrowia psychofizycznego zalecają: dziecko do 12 roku życia nie powinno korzystać z komputera dłużej niż godzinę dziennie, młodzież – maksymalnie 2 godziny dziennie.

Warto wspomnieć, że bardzo niewielki odsetek rodziców ma pojęcie o tym, co właściwie ich dzieci robią on-line. Nie wiedzą, z jakich dostępnych technologii kontroli rodzic może korzystać, a wiele z nich pozwala na śledzenie aktywności on-line, blokowanie gier, zakupów i określonych stron oraz ograniczać czas korzystania z Internetu.

Oddziaływania profilaktyczne powinny się skupić na nauce „zdrowego” korzystania z Internetu, dbania o aktywności alternatywne dla spędzania czasu przy komputerze, rozbudzania innych zainteresowań. Istotne jest prowadzenie tzw. edukacji medialnej dla dzieci i rodziców dotyczącej psychologicznych mechanizmów oddziaływania mediów i świadomego z nich korzystania.

Jak walczyć z uzależnieniem od Internetu?

Leczenie patologicznego korzystania z komputera i Internetu polega na oddziaływaniach psychoterapeutycznych. Uważa się, że psychoterapia poznawczo-behawioralna jest skuteczną metodą leczenia uzależnień behawioralnych. Zgodnie z paradygmatem koncepcji poznawczo-behawioralnej w trakcie procesu psychoterapeutycznego dochodzi do identyfikacji i zmiany schematów poznawczych, dysfunkcjonalnych przekonań, które leżą u podstaw mechanizmu uzależnienia oraz do zmiany zachowań dotyczących korzystania z Internetu. Zalecana jest również psychoterapia rodzinna, w przypadku, gdy pojawił się problem rozpadu więzi emocjonalnej w skutek nadużywania przez członka rodziny Internetu.

Warto nadmienić, że wspólną cechą uzależnień behawioralnych, także od substancji chemicznych, jest występowanie u osoby uzależnionej silnego mechanizmu obronnego w postaci zaprzeczania problemowi, co tym samym staje się poważnym problemem motywacyjnym poddania się diagnozie i podjęcia psychoterapii. Choć uzależnienia behawioralne nie dają efektu fizycznych objawów uzależnienia, to jednak przyzwyczajony mózg do zachowań nałogowych broni się przed zmianą, która w początkowej fazie leczenia może skutkować cierpieniem, bólem psychicznym, a nawet fizycznym.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje dla dzieci, młodzieży i dorosłych psychologiczną diagnozę ryzykownego nadużywania Internetu i leczenie uzależnienia.