Bunt nastolatków – jak sobie z nim radzić?

Zachowania buntownicze, agresywne i zaburzenia zachowania stają się coraz bardziej powszechnym problemem. Zdecydowanie wzrasta liczba problemowych zachowań młodzieży, a także zmienia się i rozszerza ich spektrum, przy jednoczesnym obniżaniu się granicy wieku, w którym występują. Agresja młodego pokolenia w obecnym świecie staje się poważnym problemem społecznym również dla badaczy i specjalistów, psychologów, pedagogów, prawników i socjologów. Relacje młodzieży z rodzicami często są opisywane w kategoriach nasilonego napięcia i sytuacji konfliktowych, co jest również przedmiotem wieloaspektowych badań. Konflikty w relacji rodzice-dziecko są opisywane w trzech kategoriach, jako:

• Konflikt pokoleń i wynikająca z tego różnica wizji świata. Im gwałtowniej przebiegają zmiany cywilizacyjne i społeczne, tym silniej są zarysowane różnice pokoleniowe.
• Konflikty wynikające z natury zmian rozwojowych w okresie dorastania.
• Konflikty wynikające z indywidualnych cech osobniczych zarówno dziecka, jak i rodziców.

Współczesna psychologia zjawisko buntu młodzieńczego uważa za jeden z ważniejszych, normatywnych czynników rozwoju psychicznego adolescentów, który jest między innymi sposobem zdobywania niezależności. Zadaniem zachowań buntowniczych jest przede wszystkim poradzenie sobie z przykrymi emocjami: gniewem, poczuciem bezsilności, nienawiścią. Potoczne rozumienie buntu młodzieńczego najczęściej kojarzy się z zachowaniami destrukcyjnymi np. ciągłe kłótnie, lekceważenie autorytetów, wymuszające zachowania. Niemniej bunt może się wyrażać również w pozytywnych zachowaniach, takich jak prezentowanie własnych racji i przekonywanie do nich, przyjęcie określonego stylu życia, szukanie ekstremalnych rozrywek, w twórczości (np. blogach), czy happeningach. Zazwyczaj zachowania buntownicze wywołują u rodziców postawy restrykcyjne, chęć tłumienia i karania. Często rodzice nie biorą pod uwagę tego, że zachowania te dają im możliwość rozpoznania ważnych dla dziecka problemów i dylematów, sposobu jego myślenia i przeżywania emocjonalnego.  Badania pokazują, że obecnie coraz bardziej dominującą formą buntu jest bunt wewnętrzny i towarzyszące mu takie emocje jak: żal, niechęć, bezsilność i rozżalenie, a nie gniew czy nienawiść.

Warto pamiętać, ze bunt młodzieńczy może być skierowany nie tylko przeciwko rodzicom i nauczycielom, ale również przeciwko instytucjom np. kościołowi, szkole czy społecznej rzeczywistości, kierując się przeciwko niesprawiedliwości, nierównościom, biedzie, hipokryzji polityków i różnego szczebla decydentów, a nawet przeciwko stylowi życia (np. wyścig szczurów).

Co to jest bunt nastolatków?

Zbuntowane dzieci są określane, jako nieposłuszne, trudne, uparte, niesłuchające poleceń rodziców i niepotrafiące podporządkować się zasadom obowiązującym w domu, jako stające w opozycji do rodziców i okazujące brak współpracy i poszanowania autorytetów.  Bywa, że są agresywne i przejawiają wrogie zachowania w kontaktach społecznych.

Istniej podwyższone ryzyko, że mogą to być dzieci z poważniejszą psychopatologią rozwojową i mogą być diagnozowane, jako przejawiające zaburzenia opozycyjno-buntownicze, zaburzenia zachowania, antyspołeczne zaburzenia osobowości, zaburzenia hiperkinetyczne – ADHD, zaburzenia, autystyczne, oraz zaburzenia afektywne: depresyjne i dwubiegunowe wieku młodzieńczego.

Bunt dzieci i nastolatków może przejawiać się:

• Brakiem posłuszeństwa,
• Jak również towarzyszącymi zrachowaniami buntowniczymi i opozycyjnymi.

Brak posłuszeństwa

Jest definiowany przez specjalistów, jako:

• Niepodejmowanie zachowań, o które prosi dorosła osoba, w dość krótkim czasie po wydaniu przez nią polecenia.
• Niewykonanie polecenia do końca tak, aby prośba była całkowicie spełniona
• Niestosowanie się do wcześniej poznanych zasad zachowania w określonej sytuacji.

Przykładami braku posłuszeństwa są takie zachowania dziecka, jak:

• Krzyki, napady złości, przeklinanie
• Negowanie poleceń, kłócenie się, ignorowanie próśb
• Kłamstwa
• Płacz, wstrzymywanie oddechu, robienie sobie krzywdy – autoagresja
• Rzucanie przedmiotami, niszczenie mienia
• Nie wywiązywanie się z obowiązków domowych
• Wszczynanie bójek
• Upokarzanie innych
• Przeszkadzanie innym
• Nie dbanie o siebie
• Ucieczki
• Stawianie oporu fizycznego

Zachowania buntownicze

Są definiowane nie tylko, jako niewypełnianie poleceń dorosłych, ale również, gdy dziecko przejawia aktywny opór słowny lub fizyczny, np. gdy dziecko werbalizuje odmowę, wybucha złością, a nawet okazuje fizyczną agresję w sytuacjach, gdy rodzic próbuje wyegzekwować podporządkowanie się poleceniom. Zachowania buntownicze mogą mieć charakter zachowań wrogich, destrukcyjnych i cechy agresji społecznej, mogą wiązać się z poważnymi zachowaniami antyspołecznymi, np. naruszanie dóbr osobistych, agresją oraz przestępstwami wobec innych. Uważa się, że opozycyjne zachowania buntownicze wieku dziecięcego mogą być zapowiedzią pojawienia się poważniejszych zaburzeń zachowania w dalszych etapach rozwoju w przyszłości. Mogą, więc być predyktorem ryzykownych zachowań np. antyspołecznych, przestępczych, nieprzestrzegania prawa przez nieletnich, nieposzanowania mienia i prawa własności oraz nadużywania substancji psychoaktywnych. Są silnym predyktorem trudności szkolnych i problemów w relacjach rówieśniczych i kontaktach społecznych.

Najnowsze badania podkreślają, że obecność zachowań opozycyjno-buntowniczych i agresji społecznej u dzieci jest najbardziej stabilną psychopatologią wieku dziecięcego, a w stosunku do innych odbiegających od normy zachowań – silniejszym predyktorem różnych negatywnych konsekwencji społecznych i trudności szkolnych.

Jednocześnie z badań wynika, że istnieje korelacja pomiędzy zachowaniami opozycyjnymi i zaburzeniami zachowania w dzieciństwie, a zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi, myślami i próbami samobójczymi w późniejszym wieku.

Bywa, że nasilające się zachowania buntownicze i wymuszające stają się powodem skierowania na leczenia psychiatryczne i zapowiadają inne zachowania ryzykowne np. nadużywanie substancji psychoaktywnych, wczesne inicjacje seksualne, czy łamanie prawa.

Mając na uwadze powyższe informacje trzeba pamiętać, że objawy agresji fizycznej i mściwości mogą świadczyć bardziej o diagnozie zaburzeń zachowania niż zachowaniu opozycyjno-buntowniczym.

Objawy buntu dzieci i nastolatków

Brak posłuszeństwa lub występowanie zachowań buntowniczych u dzieci jest cechą normatywną i zależną od wieku rozwojowego. Jest normatywnym zachowaniem rozwojowym, wynikającym z procesu uniezależnienia się od rodziców, który rozpoczyna się już pod koniec okresu dzieciństwa. Charakterystyczne wówczas są zachowania polegające na kwestionowaniu obowiązujących norm i zasad w rodzinie i krytycznej ocenie postępowania członków rodziny. Okresem szczególnie obfitującym w zachowania buntownicze i agresywne jest adolescencja. Agresja i gniew stają się sposobem na rozwiązywanie problemów, radzeniem sobie ze stresującymi wydarzeniami, w tym krytyką i negatywną oceną. Typowe i sporadyczne przejawy tych zachowań nie uzasadniają podejmowania „prób leczenia”.

Za niepokojące objawy buntu dzieci i nastolatków z pewnością można uznać zachowania dziecka, które w znacznym stopniu pogarszają, jakość jego funkcjonowania, obniżają jego zdolność do skutecznego funkcjonowania społecznego.  Zachowanie takie odbiega od statystycznej normy dla wieku rozwojowego i skutkuje wysokim poziomem dyskomfortu psychicznego dla niego samego, rodziców i środowiska szkolnego.

Należy również podkreślić, że w wielu przypadkach rodzice z powodu własnych problemów psychologicznych lub psychicznych odczuwają silny dyskomfort nawet w sytuacjach zwykłych przypadków braku posłuszeństwa czy niewłaściwego zachowania dziecka. Nadmiar rodzicielskiej troski, niepewność i niski poziom umiejętności wychowawczych związany np. z niekonsekwencją metod wychowawczych, niestosownym sposobem egzekwowania norm i zasad może być powodem nasilenia zachowań opozycyjnych dziecka i uznania ich, jako problemowych i wymagających interwencji specjalistów.

Bywa także, iż zachowanie dzieci jest interpretowane, jako buntownicze, choć wynika ono jedynie z cech charakteru dziecka, które są określane, jako stanowcze, „uparte jak osioł”, nieznoszące sprzeciwu, „charakterne”, ale nie wymagają one jednak interwencji specjalistycznej.

Przejawy nieposłuszeństwa i zachowań opozycyjno-buntowniczych wymagają diagnozy również w kontekście ewentualnych objawów zaburzeń psychicznych takich, jak depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia psychotyczne, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia lękowe, zaburzenia kontroli impulsów, fobia społeczna, a w szczególności fobia szkolna oraz związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Szczególnie u dzieci i młodzieży właśnie takimi zachowaniami mogą manifestować się zaburzenia psychiczne, wymagające interwencji specjalistycznej – leczenia psychiatrycznego i/lub psychoterapeutycznego. Wyniki badań wskazują, że istnieje silna korelacja pomiędzy nasilonymi objawami depresji u młodzieży a pojawieniem się negatywnych emocji i zachowaniami wyrażającymi bunt i ignorowanie poleceń. Dość często wystąpienie tego typu syndromu depresji jest ignorowane przez opiekunów, ponieważ jest interpretowane, jako skutek dojrzewania, a nie zaburzenie wymagające pomocy medycznej. Nieleczone rzeczywiste młodzieńcze zaburzenia depresyjne wywierają poważny wpływ na dalszą linię życiową, ryzyko depresji w okresie dorosłości, jak również ryzyko samobójstwa.

Z zachowaniami o charakterze opozycyjno-buntowniczym silne związki wykazuje ADHD: dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej i deficytem uwagi. Nadpobudliwość i impulsywność występująca w ADHD jest silnym predyktorem wystąpienia zachowań buntowniczych, uporu, konfliktów społecznych i tendencji opozycyjnych.

Przyczyny powstawania i utrzymywania się zachowań buntowniczych, opozycyjnych i agresywnych.

Rozumienie przyczyn zachowań buntowniczych, opozycyjnych i agresywnych dzieci ma charakter wielowymiarowy i jest zależne od:

• Stylu wychowawczego rodziców.
• Podatności dziecka na zachowania destrukcyjne i nacechowane brakiem posłuszeństwa.
• Czynników związanych z rodzicami.
• Czynników społecznych i środowiskowych.

Styl wychowawczy rodziców

Wiele teorii podkreśla, że brak posłuszeństwa u dziecka oraz jego agresywne i opozycyjne zachowania mogą pojawiać się i być podtrzymywane poprzez styl funkcjonowania rodziny. Dziecko uczy się tych zachowań w dużej mierze w rodzinie i paradoksalnie przez rodzinę zachowania te są podtrzymywane. Charakter interakcji rodzice-dziecko ma silny i niezaprzeczalny wpływ na wzorce zachowań buntowniczych, opozycyjnych i agresywnych. Z tego również powodu, dzięki zmianie uwarunkowań rodzinnych można dziecko oduczyć tych zachowań.

Jak wskazują badania, jedną z głównych przyczyn braku posłuszeństwa, występowania zachowania buntownicze i agresji u dzieci jest zdezorganizowany styl wychowania. Cechują go nieskuteczne, niespójne i niekonsekwentne oraz zbyt pobłażliwe, nacechowane niepewnością i nieprzewidywalnością metody wychowawcze. Nadmierna lub zbyt słaba reaktywność w relacjach z dzieckiem, dużo reakcji negatywnych i mało reakcji pozytywnych, rozluźniona dyscyplina i niewystarczająca kontrola są czynnikami związanymi z nieprawidłowościami w wychowaniu, prowokującymi zachowania buntownicze. Nasilone wyrażanie wrogości, stosowanie surowych kar, pełnych przemocy, niekonsekwentne wprowadzanie dyscypliny cechuje zdezorganizowany styl wychowawczy.

Badania wskazują na związek przyczynowo skutkowy pomiędzy słabą więzią dziecka z rodzicami i występowaniem zachowań opozycyjnych. Z kolej rodzice tych dzieci z reguły w sposób bardzo niekonsekwentny i zbyt pobłażliwy reagują na nieprawidłowe zachowania, a czasami, w sposób niezamierzony wzmacniają i pozytywnie reagują na nie, bądź stosują nieprzewidywalne konsekwencje. Taki styl rodzicielski może prowadzić do nasilania i podtrzymywania zachowań buntowniczych w przyszłości. Zarówno zbytnia pobłażliwość rodzica i rodzące się u dziecka przekonanie, że żadne poważne konsekwencje mu nie grożą, jak i negatywna reakcja rodzica oparta na wyrażaniu wrogości i innych negatywnych emocji może podtrzymywać i nasilać opozycyjne zachowania. Badania wskazują, że rodzice dzieci z zachowaniami opozycyjnymi, zwłaszcza tych, które później wchodzą w konflikt z prawem rzadziej kontrolują poczynania swoich dzieci i zwracają mniej uwagi na niedopuszczalne zachowania, nie są dostatecznie zaangażowani w swoje rodzicielskie obowiązki. Rezygnacja z kontrolowania dziecka i rodzicielskiego nadzoru nad nim zazwyczaj powoduje pojawienie się zaburzeń zachowania, w tym zachowań antyspołecznych. Rodzice tych dzieci często na bieżąco nie potrafią w sposób właściwy, spójny i przede wszystkim konsekwentny wdrażać zasad i norm, które pozwoliłyby skutecznie nadzorować i kontrolować niewłaściwe zachowania. Niespójne, przesadne i nieprzewidywalne lub zbyt niepewne i pobłażliwe rekcje są charakterystyczną cechą tej grupy rodziców. Przewidywalność i konsekwencja w relacjach dziecko-rodzic zmniejsza występowanie zachowań agresywnych i odbiegających od normy.

Postępowanie rodziców wynikające z postawy nadmiernie opiekuńczej i ochraniającej, bądź nadmiernie wymagającej ograniczają autonomię dziecka, która jest ważną potrzebą w okresie dorastania. Z tego powodu w tym okresie rozwojowym zwiększa się prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań agresywnych u dzieci, którym rodzice blokują osiągnięcie autonomii.

Sytuacje wydawania poleceń i wymuszanie ich wypełniania zazwyczaj prowokują nieustanne konfrontacyjne zachowania w relacjach dziecko-rodzic, które są nasycone przymusem i eskalacją reakcji wymuszających przez obie strony. Uczy to obie strony i rodzi przekonanie, że eskalacja takich zachowań, negatywnych emocji i przymusu prowadzi w końcu do uległości jednej ze stron. Powodzenie i skuteczność wzajemnego wymuszania wystarcza do podtrzymywania w przyszłości awersyjnych, wrogich i agresywnych zachowań. Jeśli używając przymusu emocjonalnego dziecko odniesie przynajmniej częściowo sukces, to brak posłuszeństwa i bunt stają się dla niego niezmiernie skutecznymi metodami unikania czynności, które są dla niego nieprzyjemne i wymagającego wysiłku. W rezultacie relacje pomiędzy dzieckiem i rodzicem stają się coraz bardziej nasycone negatywnymi emocjami i agresją, niejednokrotnie kończą się agresją fizyczną wobec dziecka, napaścią dziecka na rodzica, niszczeniem mienia przez dziecko czy nawet samouszkodzeniami u dziecka. Psychologiczna teoria przymusu zwraca uwagę, że jest to rodzaj negatywnego wzmocnienia agresywnych zachowań zarówno ze strony dziecka, jak i rodzica, co podtrzymuje konflikt i wzajemną wrogość. W efekcie każda ze stron staje się sprawcą i ofiarą zachowań wymuszających i przymusu.

Jednocześnie niezwracanie uwagi przez rodziców na prospołeczne zachowania dziecka, nieprzywiązywanie do nich wagi, niewzmacnianie właściwych zachowań nie sprzyja kształtowaniu pozytywnych wzorców zachowań. Mała ilość ciepła ze strony rodziców, brak zainteresowania i słaba kontrola nad sposobem spędzania czasu przez dziecko w domu i poza domem są dodatkowymi czynnikami prowokującymi zachowania buntowniczo-opozycyjne i zaburzenia zachowania. Bywa, że dzięki złemu zachowaniu dziecko zapewnia sobie jakąkolwiek uwagę i zainteresowanie rodziców.

Rozpatrując znaczenie rodziny w kontekście problemowych zachowań dziecka zwraca się uwagę na znaczenie stopnia funkcjonalności rodziny, co określane jest przez klimat rodzinny oraz przez strukturę rodziny, rodzaj relacji pomiędzy poszczególnymi członkami i granice pomiędzy nimi ( podsystemem małżeńskim i podsystemem dzieci), patologiczne koalicje dziecka i jednego z rodziców przeciwko drugiemu.  I tak np. w rodzinach, które cechuje nadmierna sztywność granic (rodzinach niezwiązanych) utrudnione jest wzajemne porozumiewanie się i okazywanie troski. Członkowie rzadko podejmują wspólne aktywności, nie udzielają sobie wsparcia, niewiele wiedzą na swój temat. Rodzice nie mają silnych więzi z emocjonalnych z dziećmi, niewłaściwie funkcjonuje podsystem małżeński.  Takie rodziny cechuje brak wzajemnego wsparcia, chłód emocjonalny, odrzucenie, słaba kontrola rodzicielska. Te cechy rodziny pozytywnie korelują z występowaniem u dzieci zaburzeń zachowania, postaw opozycyjnych i negatywistycznych przejawów oraz nieposłuszeństwa, brak uległości, kłótliwości i agresji. Z kolei, gdy w rodzinach granice są niejasne, zamazane (rodziny splątane), gdy zmniejsza się dystans i zanika indywidualność poszczególnych osób, to rodzice nadmiernie koncentrują się na dzieciach. Nie pozwala to na autonomię i rozwój, a tym samym są naruszane osobiste granice. Konsekwencją wychowywania się w splątanych rodzinach może być wystąpienie zachowań wybuchowych, buntowniczych, wymuszających i brak posłuszeństwa.

Istotnym czynnikiem wpływającym na negatywny wzorzec zachowania jest środowisko szkolne, a zwłaszcza w tym kontekście niepowodzenia szkolne oraz stosunkowo niska pozycja w grupie rówieśniczej. Niepowodzenia te mogą być rekompensowane w reakcjach agresywnych i buntowniczych, przez co dziecko np. uzyskuje uwagę a nawet uznanie i poczucie atrakcyjności i sukcesu wśród rówieśników.

Podatność dziecka na zachowania buntownicze, destrukcyjne i nieposłuszeństwo

Niektóre dzieci są bardziej niż inne podatne na podejmowanie zachowań buntowniczych i destrukcyjnych. Badania potwierdzają, że pewne wrodzone cechy temperamentu i cechy osobowościowe bardziej predysponują do zachowań opozycyjnych, agresji wobec rodziców. Już od urodzenia niektóre dzieci przejawiają negatywne cechy temperamentu i będą częściej wchodzić w konflikty. Specyficzne cechy temperamentu podatne na zaburzenia opozycyjno-buntownicze to:

• Brak cierpliwości
• Drażliwość
• Szybkie popadanie we frustrację lub rozdrażnienie.
• Wahania nastroju, niestabilność emocjonalna
• Szybkie przechodzenie w stan złości i rozdrażnienia
• Skłonność do nadmiernego przeżywania złości, wrogości
• Mniejszy strach przed karą i mniejsza wrażliwość na karę

Obserwowane współwystępowanie wrodzonych cech temperamentu predysponujących do zachowań buntowniczych, drażliwość i niestabilność emocjonalna mogą być również związane z ujawnianiem się zaburzeń psychicznych, np. zaburzenia afektywnego dwubiegunowego, depresyjnego, nadpobudliwości psychoruchowej – ADHD. Objawy tych zaburzeń, w szczególności niezdiagnozowane i nieleczone mają znaczny wpływ na niestabilność emocjonalną i mogą prowokować zachowania opozycyjno-buntownicze. I tak np. zaburzenie ADHD ma silny związek z impulsywnością, kontrolą emocji i zachowania, wiąże się ono z wyższym wskaźnikiem braku cierpliwości, przeżywaniem złości, przejawami agresji słownej i czynnej niż przeciętnie w populacji dzieci. Tak, więc ADHD i inne zaburzenia psychiczne, w których emocje są bardziej nasilone, rozregulowane i impulsywnie wyrażane, a umiejętność samokontroli znacznie słabsza mogą być odpowiedzialne za pojawienie się problemów związanych z zachowaniami opozycyjno-buntowniczymi, poprzez drażliwość, łatwość popadania w złość i brak cierpliwości. Mogą być odpowiedzialne za generowanie konfliktów w relacjach dziecko-rodzic.  Wyniki badań wyraźnie wskazują na występowanie 11 razy częściej zachowań opozycyjno-buntowniczych w kontekście ADHD niż w pozostałej populacji. Zauważa się, że wyjątkowo niebezpieczne jest połączenie objawów ADHD z wczesnym występowaniem zachowań opozycyjno-buntowniczych. Podkreśla się, że związek ten jest poważnym predyktorem nasilonych konfliktów rodzinnych oraz problemów rozwojowych dziecka, które mogą w przyszłości skutkować zachowaniami antyspołecznymi.

Choć impulsywność i nadpobudliwość ruchowa dziecka zwiększają ryzyko zachowań buntowniczych, to na ich pojawianie się i wzmacnianie ma wpływ zdezorganizowane i niespójne funkcjonowanie rodziny i systemu wychowawczego. Ponieważ dzieci te są nadmiernie emocjonalne, to na kontrolę rodzicielską reagują rozdrażnieniem, złością i wrogością. Taki stan może się przerodzić w zachowania opozycyjno-buntownicze i w dużej mierze zależy to od reakcji rodziców, ich konsekwencji, przewidywalności funkcjonowania rodziny i systemu rodzicielskiego. Jeśli na nasilone trudne zachowania dziecka, rodzice odpowiadają niespójnie, skrajnie, bez konsekwencji, są nadmiernie emocjonalni, to dziecko uczy się, że zachowania wymuszające, charakterystyczne dla zachowań buntowniczo-opozycyjnych są skuteczną metodą stosowanie presji wobec rodziców i w konsekwencji skutecznie prowadzą do ich uległości.

O znaczeniu udziału czynników rodzicielskich w podtrzymywaniu trudnych zachowań świadczą obserwacje, że zachowania opozycyjno-buntownicze mają często wymiar sytuacyjno-kontekstowy. Oznacza to, że zachowania te mogą mieć ścisły związek z określoną sytuacją, środowiskiem czy osobą. Najczęściej uwidaczniają się w kontekście relacji rodzic-dziecko, i niekoniecznie są obserwowane w interakcjach z rówieśnikami czy w szkole. Jednocześnie badania wskazują, że zachowania opozycyjno-buntownicze najpierw pojawiają się w domu, w relacjach z rodzicami, a następnie stopniowo rozszerzają się na rodzeństwo, rówieśników i nauczycieli.

Cechy bezwzględności i braku empatii u dzieci, o podłożu genetycznym czy neurologicznym związane z psychopatologią dziecięcą mogą również być odpowiedzialne za nasilone zachowania buntowniczo-opozycyjne. Dzieci o tych cechach nie odczuwają empatii ani współczucia dla innych, nie mają poczucia winy ani wyrzutów sumienia, są mniej wrażliwe na karę i mniej się boją. Cechy te mają związek z późniejszymi zachowaniami antyspołecznymi i być predyktorem antyspołecznych zaburzeń osobowości w dorosłości.

Cechy rozwojowe dziecka i nastolatka mogą mieć również wpływ na pojawienie się zachowań buntowniczych, opozycyjnych i agresywnych. Wygląd fizyczny dziecka, zdolności motoryczne i ogólna sprawność fizyczna, opóźnienie rozwoju mowy, niższy poziom intelektualny, słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa mogą być powodem braku akceptacji społecznej, rówieśniczej, stygmatyzacji, wrogości i odrzucenia, co może prowokować występowanie zachowań buntowniczo-opozycyjnych. Opóźnienia rozwojowe mogą być powodem nierozumienia przez dziecko poleceń i obniżonej umiejętności przyswajania nawyków, czy kontrolowania emocji.

Czynniki związane z rodzicami

Pewne cechy rodziców sprzyjają problemom związanym z brakiem posłuszeństwa i występowaniem zachowań opozycyjnych i agresywnych. Do tej grupy należą rodzice cierpiący na zaburzenia psychiczne, ADHD, depresję i antyspołeczne zaburzenia osobowości, jednocześnie niedojrzali, impulsywni, wrogo nastawieni, mający problemy z okazywaniem empatii, źle znoszący frustrację, nadpobudliwi i wybuchowi. Istnieje również związek pomiędzy destrukcyjnymi i buntowniczymi zachowaniami dziecka a nasilonymi konfliktami w małżeństwie, niezgodą dotyczącą metod wychowawczych.

Bywa, że występujący permanentnie czynnik stresu w rodzinie ma wpływ na stan emocjonalny rodziców, tym samym na spójność i skuteczność, efektywność systemu wychowawczego i sposób radzenia sobie z problemowymi zachowaniami dziecka. Pod wpływem stresu rodzice często zmieniają taktykę wychowania, wydają więcej poleceń, częściej w sposób niecierpliwy i agresywny, wzmacniają kontrolę i częściej karzą, innym razem na te same zachowania nie reagują. Stres i lęk wpływają również na sposób spostrzegania dziecka przez rodziców. Rodzice pod ich wpływem mogą wyolbrzymiać i interpretować zachowania dziecka, jako bardziej problemowe niż są w rzeczywistości, ponieważ w obecnym stanie psychicznym odbierają je, jako bardziej uciążliwe. Przesadne reagowanie na drobne „wybryki”, nieświadome karanie dziecka za zachowanie zgodne z normą, negatywne nastawienie do dziecka może w konsekwencji prowokować występowanie zachowań odbiegających od normy.

Zachowania negatywne i opozycyjne, brak posłuszeństwa mogą być skutkiem przeżywania przez dziecko stresu występującego w rodzinie, np. związanego z relacjami w małżeństwie czy zagrożeniem rozwodu rodziców, trudną sytuacją finansową czy zdrowotną członka rodziny.

Jak sobie radzić z buntem dzieci i nastolatków?

Wzajemna zależność i uwikłanie zarówno dziecka, jak i rodziców w błędne koło interakcji, którego pierwotnym powodem jest brak posłuszeństwa dziecka skutkuje zdecydowanie gorszym funkcjonowaniem całej rodziny, co z kolei podtrzymuje problemowe zachowania dziecka. Nasilanie się po obu stronach zachowań wymuszających i eskalacja agresji, stosowanie coraz częściej awersyjnych zachowań wobec siebie wszystkich członków rodziny wpływa na klimat rodzinny, konfliktowość w małżeństwie, niszczy harmonię, wzmacnia poczucie bezradności i beznadziejności, jak również zaburza rozwój przystosowawczego funkcjonowania dziecka, prowadząc często do jego dysfunkcjonalnego funkcjonowania w życiu dorosłym. Istnienie silnych wzajemnych, dwukierunkowych wpływów rodzic-dziecko w rodzinach ze zbuntowanym dzieckiem determinuje funkcjonowanie całej rodziny, wpływa na jakość życia i dobrostan psychiczny wszystkich członków. Często trudno jest odróżnić czy problemy wychowawcze z nastolatkiem są przyczyną, czy skutkiem nasilonych konfliktów w rodzinie, zarówno w diadzie małżeńskiej, jak i w relacjach rodzic-dziecko. Mając jednocześnie na uwadze to, że dysfunkcjonalny, zdezorganizowany styl rodzicielski ma podstawowe znaczenie w powstawaniu zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, naturalnym staje się rozumienie i spostrzeganie tego zaburzenia, jako zaburzenia rodzinnego.

„Leczenie buntu nastolatków”

Z przedstawionych powodów podstawową metodą „leczenia buntu nastolatków”, braku posłuszeństwa, trudności przystosowawczych i niezdolności dziecka do wypełniania poleceń, stosowania się do nakazów, przestrzegania zasad i reguł, występowania zachowań agresywnych i autoagresywnych (samouszkodzeń) oraz opozycyjno-buntowniczych jest psychoterapia rodzinna. Jednocześnie należy podkreślić, że duża stabilność tych zachowań w czasie, pozwalająca przewidzieć, że ich wzorce będą trwałe w trakcie rozwoju dziecka, jak i dowiedziony związek z różnymi oznakami nieprzystosowania w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości wymuszają konieczność podjęcia oddziaływań psychoterapeutycznych. W tym kontekście „leczenie buntu nastolatków” jest bezwzględnie wskazane. Postawa rodziców „musimy przetrwać bunt u nastolatka”, może mieć brzemienne skutki dla dalszego prawidłowego rozwoju dziecka.

„Terapia buntu nastolatków”

Poza systemową psychoterapią rodzinną do metod leczenia należą programy terapeutyczne i warsztaty dla rodziców. Celem programów terapeutycznych dla rodziców „zbuntowanych dzieci” jest zmniejszenie nasilenia zachowań opozycyjnych do poziomu, który będzie się mieścić się w granicach normy dla wieku rozwojowego. Cele te są realizowane między innymi przez:

• Zwiększenie świadomości rodziców dotyczącej przyczyn zachowań buntowniczych
• Rozwijanie kompetencji i umiejętności wychowawczych w radzeniu sobie z opozycyjnymi zachowaniami dziecka ( jak postępować ze zbuntowanym nastolatkiem)
• Rozwijanie umiejętności kontrolowania zachowań dziecka przez pozytywną uwagę, jasne formułowanie poleceń, reguł i zasad
• Rozwijanie umiejętności komunikacji ( jak rozmawiać ze zbuntowanym nastolatkiem)

W nasilonych zachowaniach opozycyjno-buntowniczych i agresywnych wskazana jest diagnoza psychologiczna. Diagnoza psychologiczna sugerująca poważne problemy intrapsychiczne nastolatka jest wskazaniem do indywidualnej psychoterapii.

Należy również wspomnieć, że w przypadku braku posłuszeństwa trudno jest podejmować leczenie wielu innych problemów występujących u dziecka, np. realizowanie obowiązku szkolnego i nadzorowanie lekcji czy trening czystości i załatwiania potrzeb fizjologicznych u małego dziecka. Osiągnięcie sukcesu jest możliwe tylko wówczas, gdy dziecko najpierw nauczy się podporządkowywać nakazom rodziców, spełniać ich polecenia.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje diagnozę psychologiczno-psychiatryczną i oddziaływania psychoterapeutyczne dla dzieci, które przejawiają zachowania problemowe, a także dla ich rodziców