Depresja reaktywna – jej przyczyny, objawy i leczenie

Depresja reaktywna jest też określana, jako egzogenna czy psychogenna. Bywa definiowana, jako depresja nerwicowa czy nerwica depresyjna, choć różni się obrazem klinicznym i uwarunkowaniami. Oznacza to, że czynnikiem przyczynowym zachorowania są uwarunkowania psychologiczne związane z różnorodnymi urazami psychicznymi, emocjonalnymi, doświadczeniami życiowymi. Do zachorowania predysponują również określone czynniki intra psychiczne – osobowościowe. Obecnie zwraca się uwagę, że zawężenie widzenia zachorowania na depresję do jednego czynnika przyczynowego, psychologicznego bądź endogennego czy organicznego jest błędne. Bowiem w zaburzeniach depresyjnych te same czynniki psychologiczne mogą wskazywać na rozpoznanie depresji reaktywnej, jak i aktywizować biologiczną predyspozycję do zachorowania na depresję endogenną. Taka linarna perspektywa myślenia przyczynowo skutkowego może w konsekwencji być efektem błędnej diagnozy i małej skuteczności leczenia.

Przyczyny depresji reaktywnej. Depresje o przyczynach psychologicznych

Istnieje wiele koncepcji teoretycznych, które definiują przyczyny predyspozycji do reagowania depresją na wydarzenia życiowe i problemy psychologiczne. W szczególności jest podkreślane znaczenie doświadczeń z przeszłości i występowanie określonych cech osobowościowych.

Modele kognitywne (cognitive model) zwracają uwagę na znaczenie specyficznej dla każdego z nas percepcji zdarzeń, schematów myślowych – systemu przekonań, czyli myślenia o sobie i otaczającym świecie. Przekonania, przez pryzmat, który człowiek interpretuje wydarzenia wpływają na jego stany emocjonalne i zachowania. Życie każdego człowieka jest zdeterminowane przez wiele schematów myślowych (poznawczych). Są trwałym czynnikiem naszego funkcjonowania. Dotyczą one myślenia o sobie, relacjach z innymi, przekonań związanych z otaczającą nas rzeczywistością. Są nasycone emocjami, osadzone we wspomnieniach, doświadczeniach, a ich treść jest związana z kulturą, religią, w której wyrastaliśmy, wykształceniem, rolami społecznymi, płcią i statusem społecznym. Są formułowane na różnych etapach życia, a najsilniej są utrzymywane zwłaszcza te, które powstały wcześnie i na których ukształtowanie miały wpływ osoby nam bliskie, znaczące np. rodzice. Część tych przekonań utrzymuje się przez całe życie w niemal niezmienionej formie (będąc zbiorem zasad i podstawowym systemem wartości). Część przekonań podlega modyfikacji w procesie dorastania, kształcenia, nabywania doświadczeń życiowych. Jeszcze inne tracą wartość, bądź pozostają w niezmienionej formie przez całe życie, począwszy od okresu dzieciństwa. Nasze przekonania przekładają się na zasady rządzące naszymi zachowaniami np. „nie należy ufać ludziom”, wybory i strategie życiowe.

Często bywa, że u podłoża naszych schematów poznawczych znajdują się tzw. zniekształcenia poznawcze, dysfunkcjonalne założenia dotyczące własnej osoby, innych ludzi i które generują automatyczne, negatywne myśli w trudnych sytuacjach.

Np., jeśli ktoś wyznaje dysfunkcjonalne przekonanie – „ jestem głupszy od innych” i pojawia się trudna sytuacja – to pojawi się automatyczna myśl – „nie poradzę sobie”, – co z kolei może generować lęk, postawy rezygnacyjne czy w konsekwencji objawy depresyjne.

Badania dowodzą, że jeszcze przed zachorowaniem, negatywny obraz siebie, tendencje do negatywnych ocen swoich doświadczeń i poglądów dotyczących przyszłości może predysponować do przeżywania objawów depresyjnych i lękowych.

Dysfunkcjonalne schematy myślowe i związane z tym oceniające, negatywne automatyczne myśli, determinują nasze emocje, zachowania i reakcje fizjologiczne. U każdego mogą pojawiać się automatyczne, negatywne myśli wynikające z naszych przekonań. Problem pojawia się wówczas, gdy automatyczna negatywna myśl nie jest „przelotna”, ale stanowi stały element sposobu naszego myślenia w różnych trudnych sytuacjach życiowych. Wówczas wpływa na pojawienie się objawów np. depresyjnych, bądź podtrzymuje je.

Np. Otrzymujemy krytyczną uwagę dot. naszej pracy – pojawia się automatyczne myślenie „zwolnią mnie, nie poradzę sobie, jestem do niczego, wszyscy są przeciwko mnie” – konsekwencją może byś spadek aktywności, lęk, zaburzenia snu, objawy depresyjne.

Radzenie sobie ze stresogennymi wydarzeniami poprzez odwoływanie się do naszego nieracjonalnego systemu przekonań powoduje nieadekwatne emocjonalne konsekwencje np. lęk czy objawy depresyjne.

Koncepcje behawioralne zwracają uwagę na badania, które dowodzą, że osoby chorujące na depresję reaktywną wykazują nadwrażliwość na negatywne bodźce, niedobór pozytywnych wzmocnień, wynikający z otoczenia, w którym osoba żyje. Cechuje je również defekt w sposobie odbierania pozytywnych komunikatów.

Modele psychologiczne podkreślają również znaczenie uwarunkowań depresji reaktywnej w kontekście mechanizmów adaptacyjnych. Również Klasyfikacje Zaburzeń Psychicznych rozpoznają zaburzenia reaktywne w ramach reakcji na stres i zaburzeń adaptacyjnych. Postać depresji reaktywnej jest najbardziej osadzona w reakcjach adaptacyjnych, a „uraz psychiczny” najczęściej poprzedza pojawienie się objawów.

„Bycie chorym i rola pacjenta” często zwalnia z rozwiązywania trudnych problemów, pozwala na unikanie konfrontacji z nimi. Gdy istnieje zagrożenie rozpadem małżeństwa, funkcją objawu staje się np. zatrzymanie małżonka i nie dopuszczenie do rozwodu – „ nie porzuca się osoby ciężko chorej na depresję”. Bardzo znacząca funkcja psychologiczna takich stanów depresyjnych powoduje, że samo leczenie farmakologiczne nie jest skuteczne.

Czynnik „urazu”, jako przyczyna depresji reaktywnej jest najczęściej osadzony w przeżywaniu straty lub utraty znaczących dla osoby wartości duchowych lub materialnych. Może dotyczyć potencjalnego zagrożenia stratą lub utratą. Dotyczy zarówno wartości posiadanych, jak i potencjalnie możliwych do osiągnięcia, które są obiektem miłości bądź pożądania. Może to być utrata lub odejście osoby bliskiej. Przewlekłe stany żałoby mogą być depresją reaktywną. Zagrożenie utratą pracy zawodowej, pozycji społecznej bądź np. przejście na emeryturę, grożące bankructwo, zawód miłosny czy przeżycie klęski żywiołowej może być czynnikiem etiologicznym depresji reaktywnej. Depresyjna reakcja adaptacyjna może być skutkiem życia w permanentnym, przewlekłym stresie związanym z konfliktami w rodzinie, relacjach partnerskich czy w życiu zawodowym, może być objawem syndromu wypalenia zawodowego.

Objawy depresji reaktywnej, depresji o przyczynach psychologicznych

Choć nie ma wyraźnej granicy pomiędzy przeżywaniem uzasadnionego smutku i chandry, to jednak dla klinicysty, psychologa i psychiatry rozpoznanie epizodu depresji nie stanowi problemu. Diagnostyczne są tu: rodzaj objawów, ich nasilenie i czas utrzymywania się. Zazwyczaj objawy dezorganizują nasze życie zawodowe, rodzinne i społeczne. Objawy zaburzeń depresyjnych mogą rozwijać się powoli i dość „podstępnie”, czyli np. są objawami nie specyficznymi. Do takich należą np. utrzymujące się bóle bez wyraźnej przyczyny somatycznej. Objawy depresji reaktywnej dotyczą zaburzeń nastroju i emocji, ale obraz kliniczny może być różnorodny, zależny od czynników przyczynowych wewnętrznych – intra psychicznych czy zewnętrznych – środowiskowych. Zazwyczaj nastrój depresyjny nie jest tak bardzo nasilony, jak w depresjach endogennych. Nie występuje najbardziej nasilony stan depresji endogennej, jakim jest zobojętnienie depresyjne. Do typowych objawów zaburzeń depresyjnych reaktywnych należą:

• Nastrój depresyjny, przygnębienie, smutek.
• Rozpacz, płaczliwość.
• Utrata zainteresowań i przeżywania przyjemności. Niechęć do wykonywania czynności, które sprawiały przyjemność.
• Niska samoocena, poczucie małej wartości i brak wiary w siebie, negatywny bilans życiowy.
• Pesymistyczne widzenie przyszłości. Poczucie beznadziejności.
• Męczliwość, poczucie stałego zmęczenia fizycznego, brak energii życiowej, apatia.
• Trudności w wypełnianiu zadań i problemy w wykonywaniu codziennych obowiązków, choć najczęściej nie jest zaburzone całkowite ich spełnianie.
• Brak chęci by podejmować jakiegokolwiek wyzwania.
• Lęk uogólniony, stale nam towarzyszy – „chodzi za nami”. Lęk napadowy, stany paniki, lęk o typie fobii. Niepokój psycho-ruchowy, napięcie. Lęk depresyjny jest irracjonalny – nie widomo, przed czym, często występuje niezależnie od okoliczności i sytuacji, w których znajdujemy się.
• Natrętne przykre myśli.
• Problemy z koncentracją, uczeniem się, poczucie spadku wydolności intelektualnej.
• Drażliwość, kłótliwość, stany zniecierpliwienia.
• Poczucie winy.
• Mogą występować objawy somatyczne, pogorszenie kondycji zdrowia fizycznego. Bóle głowy, mięśni, kręgosłupa, bóle w klatce piersiowej, problemy z układem pokarmowym.
• Zaburzenia snu. Trudności w zasypianiu, płytki sen, budzenie się w nocy, czy nad ranem, nadmierna senność, trudności w zmobilizowaniu się, by wstać z łóżka.
• Zmniejszony apetyt. Spadek wagi. Zajadanie smutku, nadmierny apetyt i przyrost masy ciała.

Nawracające reaktywne zaburzenia depresyjne mogą świadczyć o zaburzeniach typu endogennego. W diagnostyce różnicowej zwraca się uwagę na to, że stresogenne sytuacje życiowe, które wywołują chorobę mogą uaktywniać predyspozycje do depresji endogennej.

Leczenie Depresji Reaktywnej

Każdy epizod zaburzeń depresyjnych wymaga kompleksowej diagnozy psychologicznej i psychiatrycznej, a następnie kompleksowego leczenia. W przypadku rozpoznania depresji reaktywnej prawdopodobnie efektywność samego leczenia farmakologicznego nie przyniesie pożądanych efektów. I odwrotnie, wielu pacjentów z tym rozpoznaniem wymaga wsparcia leczeniem farmakologicznym. Depresja jest chorobą śmiertelną, ponieważ ryzyko samobójstwem jest w tym zaburzeniu bardzo podwyższone. Dlatego nie należy czekać z podjęciem decyzji o leczeniu, w przekonaniu, że minie sama. Niebezpieczne, może się okazać ignorowanie objawów, desperacka próba podejmowania kolejnych aktywności i samo dyscyplinowania się, uleganie powszechnej radzie otoczenia typu „weź się wreszcie w garść”. W efekcie możemy pogłębiać zaburzenie, będziemy mieli do czynienia z przewlekle utrzymującymi się objawami, a tym samym pogarszamy rokowania. Warto w tym miejscu odnieść się do wielu mitów, i podkreślić, że leki przeciwdepresyjne nie uzależniają i są zazwyczaj dobrze tolerowane.

Celem leczenia depresji jest nie tylko ustąpienie objawów i uzyskanie dobrej remisji, lecz również minimalizowanie ryzyka występowania nawrotów w przyszłości. Bowiem cechą zaburzeń depresyjnych są nawroty. W około połowie przypadków zachorowań pojawiają się nawroty. Działania profilaktyczne dotyczą zarówno leczenia farmakologicznego, jak i psychoterapeutycznego. Systematyczna opieka psychiatryczna i psychoterapeutyczna pozwala stosunkowo wcześnie rozpoznać objawy zwiastujące nawrót choroby, szybko na nie zareagować i nie dopuścić do nasilenia się choroby.

Podstawową formą leczenia depresji reaktywnej jest psychoterapia. Jest to oczywiste ze względu na psychologiczny czynnik patogenetyczny w tym zaburzeniu. Badania kliniczne dowodzą wysokiego poziomu efektywności terapii poznawczo-behawioralnych (terapia poznawcza, kognitywna), oraz znaczenia psychoedukacji. Jak wspomniano wcześniej, osoby chorujące na depresję, jeszcze przed zachorowaniem charakteryzują się specyficznymi schematami myślowymi, które dotyczą myślenia o sobie i otaczającym świecie, i tym samym cechują je określone zachowania i strategia radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Celem psychoterapii poznawczej jest zmiana dysfunkcjonalnych schematów poznawczych, wypracowanie nowych, funkcjonalnych struktur poznawczych i strategii radzenia sobie.

Istotne znaczenie w procesie leczenia mają oddziaływania psychoedukacyjne, którymi w wielu przypadkach powinna być objęta cała rodzina pacjenta. Celem psychoedukacji jest wyposażenie pacjenta w wiedzę dotyczącą specyfiki choroby, umiejętność kontroli epizodów choroby, co pozwoli obniżyć ryzyko nawrotów w przyszłości.

Skuteczną formą pomocową jest systemowa psychoterapia rodzinna. Jest szczególnie istotna w przypadku pacjentów stosunkowo młodych wiekowo, gdy rodziny generacyjne są nadal ich podstawowym oparciem. Psychoterapia par, małżeńska może zwiększać efektywność psychoterapii indywidualnej pacjenta.

Psychoterapia psychodynamiczna, terapie analityczne proponują przebudowę głębszych struktur osobowości.