Jak Leczyć Fobię Społeczną? – Terapia Fobii Społecznej

W Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania, fobia społeczna należy do zaburzeń lękowych, o charakterze nerwicowym.

Co to jest fobia społeczna?

Fobia społeczna to paraliżujący strach przed możliwą negatywną oceną dokonaną przez innych, którą można określić jednym zdaniem: „Zależy mi na zrobieniu bardzo dobrego wrażenia i jestem przekonany, że nie uda mi się tego zrobić”- mam motywację żeby wywrzeć dobre wrażenie i jednocześnie przekonanie, że nie uda mi się tego dokonać.

Fobia społeczna, inaczej zespół lęku społecznego, koncentruje się wokół obaw przed oceną innych i dotyczy relacji w małych grupach. Dlatego prowadzi do unikania sytuacji społecznych i relacji interpersonalnych. Lęk nie dotyczy pustej przestrzeni czy anonimowego tłumu. Sama myśl i wyobrażenie o ekspozycji społecznej powoduje występowanie lęku. Pomimo świadomości jego irracjonalności i braku uzasadnienia, osoba unika społecznych sytuacji. Fobia społeczna może dotyczyć wyłącznie wystąpień publicznych, bądź ma charakter uogólniony i wówczas dotyczy wszystkich sytuacji społecznych, poza najbliższą rodziną. Może dotyczyć np. przemawiania, jedzenia czy pisania w miejscach publicznych. Jest diagnozowana wówczas, gdy objawy prowadzą do znacznego zaburzenia funkcjonowania społecznego i wyraźnego cierpienia.

Objawy fobii społecznej

Objawy fobii społecznej pojawiają się w okresie dziecięcym lub w okresie dorastania. Przeżywanie lęku fobicznego dotyka sferę emocjonalną, fizjologiczną i behawioralną. Manifestuje się nasilonym lękiem, począwszy od niepokoju, aż do przerażenia i postaci ataku paniki. Nasilenie lęku występuje, gdy pojawia się konieczność uczestniczenia w sytuacjach społecznych i kontaktach interpersonalnych, ale również sama myśl o sytuacji wywołuje go. Lęk dotyczy obaw, że własne zachowanie stanie się źródłem zawstydzenia, kompromitacji, ośmieszenia i upokorzenia, jest obawą przed krytyką i upokorzeniem. Lękowi towarzyszą objawy fizjologiczne: przyśpieszonego bicia serca, uczucie omdlenia, drżenia, pocenia, czerwienienia się, konieczności oddawania moczu, bóle brzucha, problemach w wysławianiu się. Do behawioralnych przejawów fobii należy unikanie wywołujących strach sytuacji, ograniczona aktywność werbalna w sytuacjach społecznych, unikanie kontaktu wzrokowego w kontaktach interpersonalnych. Do cech myślenia należy napór negatywnych myśli samooceniających w sytuacjach społecznych. Konsekwencją lęku fobicznego może być upośledzenie funkcjonowania szkolnego, a w przypadku zdecydowanej odmowy chodzenia do szkoły, nauczanie jest prowadzone w domu. Osoby dorosłe ponoszą konsekwencje fobii społecznej, przejawiające się w obniżonym funkcjonowaniu zawodowym. Praca jest jedną z podstawowych stresogennych sytuacji społecznych, wyzwalających nasilenie objawów, które mają wpływ na obniżone poczucie satysfakcji, rezygnację z ambicji i aspiracji, rozwoju zawodowego. W każdym wieku objawy fobii społecznej hamują rozwój i wykorzystanie potencjału intelektualnego, znacznie obniżają jakość życia, co jeszcze bardziej nasila dyskomfort psychiczny. Wyniki badań wskazują, że osoby cierpiące z powodu fobii społecznej mają porównywalnie niską jakość życia, jak pacjenci z depresją.

Liczne badania dowodzą, że osoby z diagnozą fobii społecznej cechuje:

• Niski poziom poczucia atrakcyjności, również fizycznej.
• Ogólny negatywny obraz samego siebie.
• Nadawanie szczególnego, irracjonalnego znaczenia akceptacji przez innych.
• Zawyżone, nieadekwatne standardy postępowania społecznego.
• Zniekształcone wyobrażenia na temat przekonań innych ludzi o sobie.
• Nadmierna koncentracja na sobie, poprzez nieustanne obserwowanie siebie, by nie wywołać negatywnej oceny.
• Skłonność do bardziej negatywnej interpretacji informacji społecznych.
• Skłonność do przypisywania porażek sobie, a sukcesów innym ( wśród osób zdrowych ta zależność jest odwrotna).

Istnieje również wyraźna zależność współwystępowania innych zaburzeń np. innych zaburzeń lękowych, depresji, uzależnieniem od alkoholu i środków psychoaktywnych. Objawy mogą występować w chorobie Parkinsona.

Unikanie sytuacji społecznych, – jako objaw innych zaburzeń psychicznych

Przeżywanie lęku w sytuacjach społecznych, unikanie kontaktów z innymi ludźmi nie zawsze jest skutkiem rozpoznania fobii społecznej. Objaw może występować w przebiegu np. epizodów depresji, wówczas pierwotnym zaburzeniem wymagającym leczenia jest depresja. I odwrotnie zaburzenia fobiczne mogą aktywizować zaburzenia depresyjne. Tendencje do unikania ludzi i izolacyjne, mogą mieć charakter objawów psychotycznych i być związanymi z urojeniowymi przeżyciami na przykład w postaci urojeń ksobnych. Mogą należeć do objawów zwiastunowych zaburzeń schizofrenicznych.

Przyczyny fobii społecznej

• Istnieje wyraźna korelacja pomiędzy niektórymi obserwowalnymi cechami funkcjonowania w dzieciństwie np. nasilone utrzymywanie się normatywnego lęku przed obcymi, lęk separacyjny występujący w dzieciństwie, objawy wyraźnej nieśmiałości i zahamowanego zachowania występujące w pierwszych latach życia dziecka, objawy fobii przedszkolnej i szkolnej.
• Predyspozycjami osobowościowymi do rozwoju zaburzeń lękowych, w tym o charakterze fobii społecznej są takie cechy jak: niska samoocena, brak pewności siebie, niski poziom poczucia bezpieczeństwa, wysoki poziom wrażliwości i niska odporność na stresogenne czynniki, niska tolerancja na krytykę, niski poziom umiejętności społecznych. Cechy takie, jak zbyt wysoki poziom ambicji, aspiracji i perfekcjonizm, mogą predestynować do zaburzeń lękowych.
• Biologiczna podatność na lęk, genetyczna predyspozycja do rozwoju zaburzeń lekowych. Badania wskazują na możliwe uwarunkowania genetyczne tej choroby, ponieważ w rodzinach, w których występuje fobia społeczna ryzyko zachorowania jest trzykrotnie większe niż w zdrowej populacji. Za istotny czynnik patogenetyczny uznaje się między innymi deficyty w zakresie przewodnictwa dopaminergicznego w mózgu. Istnieją dowody, że w patogenezie zaburzenia istotną rolę odgrywają również, takie neuroprzekaźniki, jak serotonina, noradrenalina, kwas gamma-aminomasłowy.
• Rodzinne uwarunkowania zaburzenia lękowego:
  • Specyficzne style funkcjonowania systemu rodzinnego mogą prowokować zaburzenia lękowe w postaci fobii społecznej. Dysfunkcjonalne schematy poznawcze mogą być międzygeneracyjnym przekazem i funkcjonować w kolejnych pokoleniach. Mogą stanowić o rodzinnych uwarunkowaniach zaburzeń lękowych. Są to np. rodziny nadmiernie przywiązujące wagę do ocen i opinii innych, rodziny spostrzegające świat, jako zagrażający.
  • Zaburzenia psychiczne rodziców. Cechy bojaźliwości, lękliwości, tendencje izolacyjne rodzica. Przekazywanie stylu nieufności, podejrzliwości wobec innych.
  • Styl wychowawczy nadopiekuńczy, kontrolujący, ograniczający samodzielność, izolujący od rówieśników i sytuacji społecznych codziennego życia
• Traumatyczne doświadczenia życiowe związane z rówieśniczym funkcjonowaniem społecznym, doświadczenie odrzucenia, Traumatyczne, losowe wydarzenia życiowe.
• W oparciu o paradygmat poznawczo-behawioralny występowanie lęku, jest wynikiem:
  • Dysfunkcjonalnych schematów poznawczych, irracjonalnych sposobów myślenia o sobie i innych, błędnego rozumienia i interpretowania otaczającej nas rzeczywistości. Obawa przed oceną jest adekwatna w sytuacji egzaminacyjnej, ale osoby lękowe widzą każdą sytuację społeczną, nawet zabawową i relaksacyjną, jako potencjalnie oceniającą i zagrażającą. Irracjonalne, zbyt wysokie oczekiwania wobec siebie również mogą wywoływać lęk – „rezygnuję z wykonania zadania, bo na pewno nie będę najlepszy”.
  • Ocena standardów, których przestrzegania zdaniem osób z lękiem społecznym oczekują od nich inni, znacząco przewyższa ich ocenę własnych, potencjalnych możliwości ( w grupie osób zdrowych jest zrównoważona). Lęk pojawia się, gdy dominuje przekonanie, że osoba nie będzie w stanie sprostać oczekiwaniom stawianym przez innych, w sytuacjach społecznych. Jest związana z „przeszacowaniem” oczekiwań i standardów funkcjonowania innych, i jednocześnie niską oceną własnych umiejętności społecznych, a tym samym przekonaniem o negatywnych skutkach w relacjach społecznych.
  • „Zniekształcenia na swoją niekorzyść’ – oceny i opinie innych są trafniejsze, ważniejsze od własnych. Porażki są przypisywane sobie – „są moją winą”, a sukcesy przypisują innym, bądź przypadkowi, szczęściu.
  • Lęk społeczny jest związany z nie przystosowawczymi procesami kontroli uwagi, nadmierną koncentracją na sobie, która powoduje nasilenie koncentracji na negatywnej ocenie siebie w oczach innych i niemożności sprostaniu oczekiwań innych, które uważają, że inni im wyznaczają. Badania potwierdzają, że wzrost uwagi skoncentrowanej na sobie i przekonaniu, że jest się obserwowanym, prowadzi do nasilenia negatywnych i redukcji pozytywnych myśli związanych z interakcjami społecznymi.
  • Tendencje do wybiórczego odtwarzania i retrospektywnego rozpamiętywania negatywnych informacji wynikających z błędnych przekonań o tym, jak są odbierani przez innych, co wzmacnia antycypację przyszłych doświadczeń, jako negatywnych.

Leczenie fobii społecznej

Leczenie farmakologiczne. Badania nad rolą czynników biologicznych w patogenezie fobii społecznej i odkrycie znaczenia zaburzeń w neuroprzekażnictwie w mózgu, zaowocowało coraz silniejszą pozycją leczenia farmakologicznego w leczeniu fobii społecznej.

W leczeniu fobii społecznej za efektywne uznaje się działanie leków przeciwdepresyjnych, z grupy inhibitorów MAO. Ostatnie doniesienia naukowe, podkreślają korzystne stosowanie leków przeciwdepresyjnych z grupy SSRI, badania pokazują, że poprawę uzyskuje 50% pacjentów. Jako leczenie uzupełniające o dobrym działaniu terapeutycznym są stosowane leki pochodne benzodiazepiny, jednak długie stosowanie tych leków zagraża powstaniu uzależnienia. Zależnie od uwarunkowań psychopatologicznych lęku społecznego, możliwe jest włączenie innych leków np. przeciwpsychotycznych. Leczenie farmakologiczne wymaga konsekwentnej i długoterminowej opieki lekarza psychiatry. Nie istnieją leki bez recepty w leczeniu fobii społecznej, tak jak nie istnieją domowe sposoby leczenia fobii społecznej.

Psychoterapia w leczeniu fobii społecznej. Zastosowanie oddziaływań psychoterapeutycznych w odniesieniu do lęku fobicznego, jest uznawane za podstawową formę leczenia, ponieważ może doprowadzić do trwałej bądź wieloletniej remisji objawowej. W przypadku leczenia farmakologicznego, istnieje duże ryzyko, że po zakończeniu leczenia może dojść do ponownego nasilenia się objawów. Za optymalny proces leczenia uznaje się łączenie leczenia farmakologicznego i psychoterapeutycznego.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna w leczeniu fobii społecznej.  Teoria i badania dotyczące dysfunkcjonalnych schematów poznawczych, irracjonalnych przekonań w odniesieniu do rozwoju i podtrzymywaniu tego zaburzenia stały się podstawą dla metody leczenia – psychoterapii poznawczo-behawioralnej. Wyniki efektywności leczenia wskazują, że jest skuteczną terapią fobii społecznej. Interwencje terapeutyczne poznawczo-behawioralne, interwencje behawioralne i treningi umiejętności społecznych, psychoedukacja, skutecznie modyfikują dysfunkcjonalne przekonania i procesy myślowe, zachowania społeczne. Poprawa objawowa utrzymuje się przez dłuższy czas.

Psychoterapia psychodynamiczna ma swoje uzasadnienie w leczeniu zaburzeń lękowych o charakterze fobii społecznej. Psychodynamiczne rozumienie mechanizmów rozwoju zaburzeń akcentuje w terapii uzyskanie wglądu w zaburzone struktury osobowości, wewnątrzpsychiczne uwarunkowania dysfunkcjonalnego sposobu funkcjonowania, w wyniku, czego dochodzi do zmian i przebudowy własnej osobowości.

Psychoterapia rodzinna w oparciu o paradygmat systemowy jest zdecydowanym wskazaniem w leczeniu zaburzeń fobii społecznych u dzieci i młodzieży.

Jak pokonać fobię społeczną?

• Niezbędna jest profesjonalna diagnoza psychologiczna/psychiatryczna
• Podjęcie psychoterapii.
• Zależnie od uwarunkowań dolegliwości, nasilenia objawów i wskazań lekarskich podjęcie leczenia farmakologicznego, które powinno być długoterminowe i systematyczne.
• Samo leczenie farmakologiczne zmniejsza pożądaną efektywność leczenia.
• Zalecane jest kompleksowe leczenie psychofarmakologiczne, jeśli są wskazania do podjęcia leczenia farmakologicznego.
• Im wcześniej podjęte leczenie, tym lepsza efektywność. Przewlekle nasilone i utrwalone objawy fobii społecznej obniżają efektywność leczenia.