Osobowość unikająca (lękliwa) – jej przyczny, objawy, leczenie

„Aby przetrwać, należy jak najmniej znaczyć i rzucać się w oczy”

Osobowość lękliwa nazywana jest osobowością lękową lub unikającą. Należy do tak zwanej grupy osobowości lękowych w przypadku, których lęk odgrywa najważniejszą rolę. W przeciwieństwie do osób o osobowości narcystycznej lub histrionicznej, które lubią być w centrum zainteresowania, osobowość lękliwa stara się unikać rozgłosu, zainteresowania i stroni od relacji społecznych. Osobowość lękliwa ma niską samoocenę, poczucie niedostosowania i przekonanie, że nikt nie może jej polubić i darzyć sympatią, a jeśli ktoś ją lubi to, dlatego, że nie ujawnia ona autentycznego swojego „ja”. Osobowość lękliwa bojąc się kompromitacji i ośmieszenia stara się unikać ekspozycji społecznej, rezygnuje ze zmian życiowych, nowych wyzwań, możliwości awansu zawodowego, które mogą w jej odczuciu obnażyć brak kompetencji i nieudolności. Z tego powodu osoby lękliwe nie podejmują ryzyka bliższych relacji interpersonalnych, ich kontakty towarzyskie są bardzo ograniczone. Nie pozwalają sobie na spontaniczność, która może ujawnić ich ułomności. Jednak w przeciwieństwie do osobowości schizoidalnej, bardzo przeżywają poczucie osamotnienia, izolację, mają potrzebę bliskości i akceptacji. Nie mniej w obawie przed odrzuceniem, upokorzeniem i wstydem, izolują się, chroniąc się w ten sposób przed wyobrażeniową konfrontacją i krytyką. Osoba lękliwa, przewrażliwiona i wyczulona na krytykę, w sytuacjach ekspozycji społecznej przekonana, że inni poza jej plecami komentują jej zachowania, wpada w stany paniki i bywa, że ratuje się ucieczką. Kluczem do poczucia bezpieczeństwa, utrzymania pewnej jakości życia i przetrwania dla osobowości unikającej jest bycie niewidoczną dla innych, „jak najmniej rzucać się w oczy”, by nie narażać się na negatywne oceny. Lepiej sobie radzi w sytuacjach, które nie wymagają kontaktu z ludźmi.

Można określić, że osoba lękliwa posiada wysoko wykształcone idealne ego, wysokie aspiracje i dużą potrzebę samorealizacji, przy jednocześnie wykształconym automechanizmie silnego karania i nieustannego krytykowania się za jakiekolwiek błędy. Ma uwewnętrznione rodzicielskie standardy wysokich osiągnięć i społecznych sukcesów, połączone z obwinianiem i odrzuceniem za najdrobniejsze uchybienia.

Cechy osobowości unikającej (lękliwej) powodują, że potencjał intelektualny i zdolności takiej osoby nie są w pełni urzeczywistniane i w efekcie jest ona narażona na niski poziom samorozwoju.

Osobowość unikająca (lękliwa) – Objawy

Do charakterystycznych cech osobowości lękliwej/unikającej należy:

• Przeżywanie napięcia i lęku, permanentnego stanu zalęknienia w sytuacjach społecznych.
• Przeżywanie niepewności, nieśmiałości, zakłopotania.
• Poczucie niższości, nieatrakcyjności, nieudolności.
• Poczucie społecznego nieprzystosowania.
• Wysoki poziom nadwrażliwości na krytykę i odrzucenie.
• Rozpamiętywanie własnej bezwartościowości.
• Pragnienie uznania i akceptacji.
• Unikanie aktywności i działań w obawie przed odrzuceniem, ośmieszeniem, krytyką.
• Unikanie stresu związanego z kontaktem ze światem zewnętrznym, a tym samym przeżywanie pustki i izolacji społecznej.
• Ograniczony styl życia, w celu uniknięcia dyskomfortu psychicznego związanego z kontaktami z innymi.
• Poczucie osamotnienia.
• Przeżywanie silnego lęku przed porażką i negatywną oceną.
• Przeżywanie lęku w obawie przed koniecznością konfrontacji i rywalizacji z innymi.
• Przeżywanie dyskomfortu psychicznego będącego skutkiem konfliktu pomiędzy potrzebą miłości a nieufnością i obawą przed odrzuceniem, ośmieszeniem i cierpieniem.
• Przesadna samokontrola i nieustanne analizowanie własnego zachowania, własnej bezwartościowości.
• Coraz większa izolacja może prowadzić do ucieczki życia w świecie fantazji zastępującym rzeczywistość. Fantazjowanie, marzenia i wyobrażenia osoby lękliwej np., że jest kochana i akceptowana, że przeżywa bajkowy romans, stają się sposobem na ucieczkę przed lękiem i dyskomfortem związanym z przeżywaniem własnej nieudolności i bezwartościowości.
• Przeżywanie nieufności wobec innych.
• Możliwe są zakłócenia procesów poznawczych, na skutek przeżywania nasilonego lęku społecznego.
• Poczucie dyskomfortu psychicznego wynikające ze stopniowego wycofywania się z życia społecznego może prowadzić do stanów regresyjnych, depresyjnych i myśli samobójczych.

Zaburzenia osobowości typu unikające mogą być związane z cechami osobowości negatywistycznej (bierno-agresywnej) i prezentować wówczas dużą labilność w relacjach z innymi, chwiejność emocjonalną oraz przejawiać zachowania niekontrolowanej wrogości. Osobowość lękliwa, te same osoby może naprzemiennie idealizować lub podważać ich wartość i upokarzać, gdy czuje się przez nich zagrożona. Osoby te prezentują wycofanie, unikanie i jednocześnie skłonność do prowadzenia „wojny podjazdowej z innymi”.

Osobowość unikającą z cechami osobowości zależnej można określić, jako uwięzioną pomiędzy pragnieniem kontaktu i potrzebą bliskości, a obawą przed jej utratą i nieufnością wobec innych. Prowadzi to do przeżywania nieustannej frustracji, lęku i złości.

Od normy do zaburzeń.

Poszczególne style funkcjonowania należące do normy mogą przechodzić w cechy patologiczne, które wówczas przybierają skrajne nasilenie i prowadzą do zaburzeń osobowości, przejawiających się trudnościami w funkcjonowaniu w życiu społecznym, aktywności zawodowej, relacjach rodzinnych, w sferze odpoczynku i relaksu. Istnieje kilka odmian osobowości unikającej mieszczącej się w granicach normy. Należą do nich styl wrażliwy, czujny i niezdecydowany. Osoby takie cechuje skrytość i powściągliwość w kontaktach, niechętnie opowiadają o sobie, są wyczulone na krytykę i ostrożne w kontaktach. Preferują sytuacje, w których wiedzą czego się od nich oczekuje i łatwo im te oczekiwania spełniać. Osoby o typie niezdecydowanym są niepewne siebie, spięte i skrępowane w relacjach z innymi, wrażliwe na obojętność i odrzucenie. Jednak przy pewności akceptacji, otwierają się i chętnie współpracują.

Osoba zaburzona wyolbrzymia trudności i zagrożenia związane z nowymi, nie rutynowymi sytuacjami, a osoba o stylu mieszczącym się w granicach normy woli trzymać się utartych szlaków, jednak nie unika nowości.

Zazwyczaj osoba zaburzona nie ma przyjaciół, nikomu się nie zwierza i unika kontaktów z innymi, osoba o stylu unikającym ma przyjaciół, z którymi czuje się silnie związana, jest domatorem, lecz jeśli jest taka potrzeba potrafi „wyruszyć w świat”. Osoba o stylu unikającym jest ostrożna i rozważna w kontaktach z innymi, a zaburzona nie chce mieć żadnych kontaktów, jeśli nie będzie miała pewności akceptacji.

Osoba o stylu unikającym jest nieśmiała i powściągliwa, jednak szczera w relacjach z innymi, osoba zaburzona prezentuje światu fałszywe „ja”, próbuje przewidzieć oczekiwania innych i stara się dopasować do nich.

Zaburzenia osobowości unikającej (lękliwej) – Przyczyny

Uważa się, że same czynniki biologiczne – predyspozycja biologiczna nie warunkuje rozwoju osobowości lękliwej. Badania zwracają uwagę na znaczenie roli temperamentu i związanej z nim nieśmiałości i brak poczucia pewności siebie, choć nie wszystkie osoby z tymi cechami są lękliwe.

Do czynników psychospołecznych warunkujących zaburzenia osobowości lękliwej należą:

• Styl rodzicielski wobec dziecka, który cechuje wysoki standard osiągnięć i społecznych sukcesów. Wywieranie silnej presji w okresie dorastania na tworzenie wizerunku społecznego wzbudzającego podziw i wrażenie, przy jednoczesnym wysokim poziomie krytycyzmu za każdy błąd i niedoskonałości, wmawianie przekonania o przynoszonym wstydzie rodzinie. Błędy są wyśmiewane i są powodem poniżania dziecka, co może prowadzić do doznawania upokorzenia.
• Styl rodzicielski oparty na poczuciu wstydu i wpajający niską samoocenę.
• Rodzina przemocowa, z problemem alkoholowym, przemocą seksualną.
• Doświadczanie przemocy rówieśniczej.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje kompleksową diagnozę i leczenie zaburzeń osobowości lękliwej

Zaburzenia osobowości unikającej (lękliwej) – Leczenie

Leczenie osobowości lękliwej/unikającej powinno być poprzedzone diagnozą, która ma wpływ na efektywną formę pomocową. Podstawową formą leczenia jest psychoterapia, jednak zależnie od nasilenia cech i współwystępowania innych objawów, w niektórych przypadkach wskazane jest podjęcie równolegle leczenia farmakologicznego.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna uważana jest za skuteczną formę pomocową w odniesieniu do zaburzeń osobowości lękliwej. Podejście poznawcze zakłada, że zachowanie jednostki jest zdeterminowane przez przekonania o sobie, innych i otaczającym świecie. Dysfunkcjonalny system przekonań i płynące z niego negatywne myśli automatyczne wpływają na styl funkcjonowania i mogą być powodem zaburzeń. Podejście poznawcze koncentruje się na koncepcji przetwarzania informacji – w jaki sposób kluczowe przekonania, wchodzące w skład struktury procesów poznawczych przyczyniają się do błędnego koła występowania zaburzonych zachowań interpersonalnych u osoby lękliwej i ich utrwalania. Koncepcja podkreśla również wysoki poziom nadwrażliwości na bodźce płynące z zewnątrz, które to nawet najmniej niewinne są interpretowane, jako zagrażające.

Psychoterapia psychodynamiczna w podstawowym swoim założeniu głosi, że dziecko uwewnętrznia standardy osób znaczących np. rodziców, nauczycieli. Standardy te zostają „zapisane”, jako „ja idealne”, na które składają się cechy pożądane, i wkładany jest cały wysiłek na rzecz realizacji ideału oraz jako zbiór wszelkich zakazów, nakazów, reguł postępowania mówiących, czego nie wolno, określane, jako superego-sumienie, które objawia się w postaci głosu sumienia, przeżywania poczucia winy. Innymi słowy koncepcje psychodynamiczne zwracają uwagę, że osoba unikająca ma bardzo silnie wykształcone ja idealne tzn. posiada wysokie aspiracje i ambicje, dużą potrzebę samorealizacji, przy jednocześnie silnie karzącym superego, ciągle krytykującym i wytykającym potknięcia.

Podejście psychodynamiczne zwraca uwagę na znaczenie doświadczeń okresu dzieciństwa i dorastania w rozwoju zaburzonej struktury osobowości. Analiza wczesnych doświadczeń osoby unikającej oraz uzyskanie wglądu warunkuje zmiany struktury osobowościowej i lepsze funkcjonowanie społeczne, poczucie dobrej jakości życia.

Psychoterapia interpersonalna jest formą terapii, która skupia się na stałym przeżywaniu lęku społecznego i utrwalanym w okresie dzieciństwa niekorzystnym obrazie samego siebie, silnej samokontroli i powściągliwości w kontaktach z innymi. W psychoterapii zwraca się uwagę na poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, empatię i bezkrytyczne wsparcie w relacji z terapeutą.

Diagnoza

Podjęcie leczenia i psychoterapii powinna poprzedzać diagnoza przeprowadzona przez psychologa klinicznego, ponieważ przeżywane objawy mogą świadczyć o innych problemach i zaburzeniach psychicznych. Trafna całościowa diagnoza pozwala na efektywniejsze leczenie.

Zaburzenia osobowości lękliwej mogą być mylone z nerwicowymi zaburzeniami lękowymi, a nawet osobowością schizoidalną z powodu izolującego się stylu funkcjonowania. Nasilone tendencje do społecznej izolacji i sprawianie wrażenia osoby całkowicie wyzbytej uczuć i emocji, wszechogarniający lęk społeczny, zaburzenia procesów poznawczych i pogrążanie się w świecie fantazji mogą przypominać dziwaczne zachowania charakterystyczne dla zaburzeń osobowości schizoidalnej/schizotypowej.

Nasilające się w okresie dojrzewania i dorosłości cechy charakterystyczne dla osobowości lękliwej, mogą być objawem np. rozpoczynającego się procesu schizofrenicznego lub zaburzeń depresyjnych.

Osoby lękliwe są podatne na pojawienie się zaburzeń lękowych takich jak: lęk uogólniony, napady paniki, fobia społeczna, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, jak również objawy psychosomatyczne, dysmorfofobie.

Osoby unikające, lękliwe są bardzo podatne na zaburzenia depresyjne, okresy przygnębienia.