Osobowość paranoiczna
„Nikomu nie należy ufać”
Osobowość paranoiczna jest poważnym zaburzeniem struktury osobowościowej, powodującej zaburzenia w sferze funkcjonowania indywidualnego i społecznego, skutkiem dysfunkcjonalnego stylu związków i relacji z innymi. Osobowość paranoiczna bywa, że błędnie jest określana, jako osobowość paranoidalna i mylona z zespołem/zaburzeniem paranoidalnym.
Podstawową cechą, na której ludzie budują swoje relacje z innymi jest ufność i przekonanie, że generalnie ludzie są dobrzy, nie są bezinteresownie wrodzy i nie mają z natury ukrytych, negatywnych motywów działania. Podstawową cechą osobowości paranoicznej jest nieufność. Zachowania nawet przyjazne, osobowość paranoiczna traktuje nieufnie, dostrzegając podstęp, złe zamiary i chęć wykorzystania. Z tego powodu osoby paranoiczne przejawiają skrytość, czujność i dystans wobec innych. Nieadekwatnie interpretując rzeczywistość, imputują innym złe zamiary i motywy działania, stosując ten mechanizm również wobec starych znajomych. Analizując drobiazgowo najbardziej niewinne zdarzenia doszukują się informacji potwierdzających ich interpretację i konstruują paranoiczną rzeczywistość o charakterze spiskowym. Nasilający się z tego powodu lęk, wzmaga czujność i dysfunkcjonalne postrzeganie rzeczywistości, tworząc zasadę błędnego koła. Myśli paranoiczne krążą nieustannie pogłębiając poczucie skrzywdzenia i odkrywając kolejne warstwy intryg, których zawsze są ofiarą. Osobowość paranoiczna przewlekle przeżywa urazy, których nie potrafi wybaczać. Nie stara się weryfikować rzeczywistości, lecz poszukuje potwierdzenia trafności swoich ksobnych, paranoicznych interpretacji. Nie stawia hipotez i nie weryfikuje ich, lecz dąży do wykrycia i udowodnienia istniejącego spisku przeciwko niemu. Tym samym podstawowym problemem poznawczym osobowości paranoicznej nie jest percepcja, lecz interpretacja rzeczywistych bodźców. Osobowość paranoiczna te same bodźce odbiera w ten sam sposób, co inni, lecz przetwarza je w zupełnie odmienny sposób, ponieważ przetwarza je w celu wykrycia spisku. Myślenie paranoiczne nie jest logiczne, dedukcyjne czy bezstronne. Jest procesem śledczym, poszukującym ukrytej prawdy, drugiego dna złych intencji ludzi.
Paranoiczna zazdrość i obsesyjne myślenie o niewierności, podejrzenia, że dzieci nie są ich, niszczy kolejne relacje męsko-damskie, nasila konfliktowość w małżeństwie. W pracy zawodowej osobowość paranoiczna czuje się wykorzystywana, pozbawiana należnych wynagrodzeń. Żyje w przekonaniu, że współpracownicy wykorzystują jej ciężką pracę, próbują ją zdeprecjonować i ośmieszyć. Mogą pojawić się urojeniowe nastawienie, że inni poza jej plecami obmawiają ją, wyśmiewają się z jej słabości i niepowodzeń. Osoba paranoiczna nie wierzy w lojalność, szczerość i uczciwość, buduje mur wokół siebie i odgradza się od świata, nie opowiada o sobie, nie zwierza się w obawie, że zostanie wykorzystana.
Paranoiczne zaburzenia osobowości – Cechy osobowości paranoicznej:
- Podejrzliwość i nieufność w kontaktach z innymi.
- Pochłonięcie wyjaśnianiem zdarzeń dotyczących własnej osoby i świata, niczym nieuzasadnionymi „teoriami spiskowymi”.
- Zniekształcone postrzeganie rzeczywistości, opaczne interpretowanie zdarzeń i zachowań innych.
- Ksobna interpretacja zdarzeń i zachowań innych. Przesadne odnoszenie do siebie wydarzeń i tendencja do oskarżania innych, przypisywanie innym złych zamiarów.
- Stała tendencje do interpretowania obojętnych bądź przyjaznych codziennych zdarzeń i zachowań innych, jako celowo wrogie, pogardliwe, uwłaczające i poniżające.
- Wyczulenie na podstępność i nieuczciwość innych, poszukiwanie ukrytego zagrożenia.
- Postawa wyższościowa wobec innych.
- Nadmierne poczucie własnej wartości. Przecenianie własnej osoby, własnych możliwości, uzdolnień. Przekonanie o swojej wyjątkowości i nieomylności.
- Stale utrzymujące się podejrzenia dotyczące wierności seksualnej partnera, współmałżonka.
- Tendencja do długiego przeżywania poczucia skrzywdzenia, niesprawiedliwości czy zlekceważenia.
- Sztywność w ocenach, sądach, opiniach, poczuciu własnych praw.
- Brak tolerancji na krytykę, odrzucenie.
- Przeżywanie braku akceptacji i łatwość obrażania się.
- Poczucie krzywdy i odrzucenia może wyzwalać zachowania agresywne, natarczywe żądania i domaganie się „swoich praw”.
- Przekonanie o bycie ofiarą innych.
- Życie w permanentnym poczuciu zagrożenia i gotowości do odpierania ataków.
- Skrytość, nietolerancja, upór, nieustępliwość. Nie zwierzają się innym w obawie przed byciem wykorzystanym.
- Gwałtowność w zachowaniu, agresywność.
- Przeżywanie nienawiści, stosowanie metod szantażu i skrytych działań przeciwko innym.
- W realizowaniu własnych celów, nie liczą się z konsekwencjami, kosztami społecznymi i osób bliskich.
- Brak refleksyjności.
- Negatywna ocena ludzi.
- Nadwrażliwość na niepowodzenia.
Ze względu na nasilenie określonych cech można wymienić typy osobowości paranoicznej o charakterze:
- Fanatycznym – z cechami narcystycznymi.
- Wyizolowanym – żyjący w odosobnieniu.
- Z cechami osobowości sadystycznej – złośliwa.
- Z cechami osobowości kompulsyjnej – nieprzejednana, uparta.
- Z cechami osobowości negatywistycznej – kłótliwa, choleryczna, zazdrosna.
Osobowość paranoiczna o cechach narcystycznych może przeżywać urojenia wielkościowe, które pozwalają zachować nieadekwatną wysoką samoocenę i prezentować się, jako osoba wybitna, urodzony przywódca, który potrafi rozwiązać odwieczne problemy świata. Poczucie omnipotencji i megalomania (które świadczą o niezwykle niskiej samoocenie, poczuciu bezsilności i niskim poziomie sprawczości) przejawia się w projekcjach, nieadekwatnych planach i celach życiowych. Doświadczając porażek życiowych i odrzucenia ich utopijnych pomysłów, kreują swój wewnętrzny zastępczy świat w oderwaniu od rzeczywistości. Takimi cechami osobowości charakteryzują się np. przywódcy sekt.
Jak postępować z osobowością paranoiczną ?
Życie w związku z osobowością paranoiczną jest szczególnie obciążające. Osobowość paranoiczna jest poważnym zaburzeniem osobowości, które cieniem kładzie się na wszystkie relacje interpersonalne, a szczególnie partnerskie i małżeńskie. Dość często osoby o tej osobowości zgłaszają się do psychoterapii przymuszone przez partnera, współmałżonka lub szefa. Osobowość paranoiczna wymaga bezwzględnie terapii, która może być prowadzona w formie indywidualnej, par, małżeńskiej i rodzinnej. Jedyną skuteczną formą pomocową jest nakłonienie zaburzonej osoby do terapii w jednej z wymienionych form.
Od normy do patologii
Istnieją typy osobowości paranoicznej, które mieszczą się w granicach normy. W pewnym nasileniu myślenie paranoiczne i doza nieufności jest pożądaną cechą instynktu ochrony życia, ewolucyjnie pozwalającą rozpoznać zagrożenie i sprzyja adaptacyjnym mechanizmom przetrwania w obliczu zagrożenia fizycznego, społecznego i ekonomicznego. Jeśli jednak myślenie paranoiczne wykracza poza ramy adaptacyjne przystosowania społecznego, staje się paranoicznym zaburzeniem osobowości.
Za odmianę osobowości paranoicznej mieszczącą się w granicach normy można uznać tak zwany styl czujny. Osoby o stylu czujnym podchodzą do innych z rezerwą i ostrożnością, zwracają uwagę na to, co i jak inni mówią, wychwytują podteksty, są wyczulone na niuanse konwersacji. Jednak nie odrzucają nikogo na podstawie podejrzeń, nie doszukują się lekceważenia, a gdy kogoś poznają cenią sobie i szanują zaufanie, lojalność i szczerość. Podczas gdy osoba zaburzona reaguje wrogością i atakiem na krytykę, osoba o przystosowawczym stylu funkcjonowania, analizuje ją i potrafi odnieść się do niej w sposób konstruktywny.
Przyczyny osobowości paranoicznej
W Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych istnieje zespół paranoidalny, np. w przebiegu schizofrenii paranoidalnej, jednak czym innym są zaburzenia urojeniowe paranoiczne czy osobowość paranoiczna. Dotychczasowe wyniki badań naukowych nie dają odpowiedzi na pytanie, jaki jest związek pomiędzy osobowością paranoiczną, zaburzeniami urojeniowymi o charakterze paranoicznym a schizofrenią paranoidalną. Istnieją badania dotyczące genetycznej zależności pomiędzy tymi zaburzeniami, z których wynika, że paranoiczne zaburzenia osobowości częściej występują u krewnych biologicznych, co sugerowałoby uwarunkowania genetyczne. Inne badania nie potwierdzają tej zależności, bądź w słabym stopniu. Jeszcze inne badania wskazują na silniejszy genetyczny związek pomiędzy paranoicznym zaburzeniem osobowości a zaburzeniami urojeniowymi, niż obu tymi postaciami a schizofrenią paranoidalną. Klinicyści podkreślają, że dekompensacja osobowości paranoicznej może mieć formę psychozy paranoidalnej.
Podejście Psychodynamiczne
Współczesne podejście psychodynamiczne genezę osobowości paranoicznej upatruje we wczesnych doświadczeniach krzywdzenia dziecka przez rodziców/opiekunów, które w dziecku utrwalają się podstawowy brak zaufania, który może przejawiać się np. zaburzeniami lękowymi u dziecka. Zwraca się uwagę na znaczenie krytyki i ośmieszania, sadystycznego traktowania dziecka, jako stylu rodzicielskiego, bądź delegowanie dziecka do sukcesów i zaspakajanie własnych potrzeb np. rekompensata własnego niskiego statusu społecznego. Krzywdzone dziecko jest wyczulone na najmniejsze objawy wrogości, krytyki czy ośmieszenia, ta wzmożona czujność jest formą obrony przed potencjalnym atakiem.
Podejście poznawcze
Zgodnie z modelem poznawczo-behawioralnym u podłoża zaburzenia leżą dysfunkcyjne przekonania myślowe – schematy poznawcze. Poszczególne cechy osobowości paranoicznej są przejawem określonych dezadaptacyjnych przekonań, które warunkują zachowania np.: „nikomu nie można ufać, należy uważać, żeby mnie nie wykorzystywano, należy być czujnym, nie ma sprawiedliwości na tym świecie”.
Podejście interpersonalne
Podejście interpersonalne zwraca uwagę na styl rodzicielski, jako warunkujący kształtowanie się osobowości paranoicznej. Rodzice dziecka są poniżający, kontrolujący i karzący w sposób chłodny, a nawet sadystyczni. Często stosują kary za rzeczy, na które dziecko nie miało wpływu, często jest atakowane i karane, bez względu na to, czy zrobiło dobrze czy źle. Upokarzają dziecko obmawiając i przedstawiając je w złym świetle w obecności innych osób. Oczekują od dziecka od wczesnego dzieciństwa przejawów autonomii i karzą za naturalną dla wieku emocjonalną zależność. Rzadko udaje się dziecku sprostać oczekiwaniom rodziców i być nagradzanym, docenianym. Zgeneralizowany komunikat, jaki dziecko otrzymuje to, że jest z natury złe, aroganckie, wrogo nastawione i zasługuje na okrutne kary. W efekcie dziecko wychowywane w przewlekle traumatycznej atmosferze ciągłego zagrożenia, uczy się spodziewać w każdej chwili ataku i kary, być wyczulonym na nieprzewidywalny atak, by w porę móc się obronić. Staje się podejrzliwe i nieufne wobec innych i skrywa urazy.
Leczenie osobowości paranoicznej
Metodą leczenia osobowości paranoicznej jest psychoterapia, zazwyczaj psychodynamiczna, poznawcza lub behawioralna. Podjęcie leczenia powinno być poprzedzone diagnozą psychologiczną/psychiatryczną w celu wykluczenia innych zaburzeń psychicznych np. zaburzeń urojeniowych.
Diagnoza paranoicznych zaburzeń osobowościowych nie wyklucza diagnozy zaburzeń urojeniowych. W niektórych postaciach paranoicznych zaburzeń osobowości mogą występować objawy lęku uogólnionego, zaburzenia psychosomatyczne, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, których obsesyjną treścią może być uraza lub rzekome lekceważenie. Z badań wynika, że osoby paranoiczne nadużywają amfetaminy, alkoholu, kokainy, opiatów i kanabinoli. Z tych powodów, w indywidualnych przypadkach, zależnie od diagnozy, leczenie powinno być kompleksowe, farmakologiczne i psychoterapeutyczne.
