Czym jest osobowość?
Osobowość w ujęciu psychologicznym to pojęcie, które opisuje ogólne właściwości jednostki – jej zachowania, postawy, uczucia, myślenie, zainteresowania, sposób reagowania, motywacje i aspiracje, mechanizmy przystosowawcze do świata zewnętrznego i procesy „przebiegające wewnątrz” jednostki. Osobowość jest systemem funkcjonowania w relacji „Ja-Świat”. Osobowość jest względnie stałą strukturą, uwarunkowaną zarówno czynnikami konstytucjonalnymi, wyposażeniem, z którym przychodzimy na świat np. cechy temperamentu, jak i doświadczeniami życiowymi, cechami ukształtowanymi głównie w wyniku oddziaływań środowiska w toku rozwoju tożsamości. Jest stanem rozwojowym, który ujawnia się w dzieciństwie, okresie dorastania i trwa w dorosłym życiu.
Co to są zaburzenia osobowości?
W psychologii istnieją określone typy osobowości, ale w psychopatologii istnieją również zaburzenia osobowości, np. osobowość schizoidalna/schizotypowa unikająca/lękliwa, paranoiczna, osobowość antyspołeczna/dyssocjalna/ psychopatyczna, osobowość borderline. Zaburzenia osobowości od chorób psychicznych odróżnia długotrwałość, mogą trwać przez całe życie. Zaburzenia osobowości są przejawem ekstremów normalnej różnorodności osobowości w danej kulturze, a nie procesem chorobowym.
U osób z zaburzeniami osobowości istnieje podwyższone ryzyko wystąpienia różnych zaburzeń psychicznych, takich jak: zaburzenia depresyjne, afektywne dwubiegunowe, zaburzenia lękowe, uzależnienia, czy w przypadku osobowości schizoidalnej/schizotypowej zachorowania na zaburzenia schizofreniczne, a przypadku osobowości anankastycznej na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.
Najogólniej można powiedzieć, że na zaburzenia osobowości cierpią osoby, które mają problemy ze stworzeniem trwałych i satysfakcjonujących relacji z innymi, relacji rodzinnych, rówieśniczych, towarzyskich czy w miejscu pracy, jako współpracownicy i pracodawcy. Osoby z zaburzeniami osobowości pomimo utrzymywania dobrej pracy i/lub statusu społecznego czują się osamotnione, ich związki są nietrwałe, dysfunkcjonalne i często rozpadają się. Pomimo podejmowania kolejnych prób zmiany zachowań, wcześniejsze trudności powodowane zaburzeniami powtarzają się. Zazwyczaj osoby takie nie zgłaszają się do leczenia, przede wszystkim psychoterapeutycznego. Nie mają świadomości, że cierpią z powodu zaburzeń osobowości, obwiniają innych za swoje niepowodzenia i nie dostrzegają w sobie przyczyn dysfunkcyjnego stylu funkcjonowania, nie chcą dostrzegać własnego wpływu na brak satysfakcji życiowej i dyskomfort psychiczny. Jeśli już trafiają do specjalisty, to najczęściej za sprawą skierowania do oddziału szpitalnego, ponieważ głębokie zaburzenia powodują, że nie są już w stanie sprawnie funkcjonować.
Ponieważ zaburzenia osobowości nie są uznawane za chorobę psychiczną, więc w znacznej większości pacjenci z tą diagnozą nie są przyjmowani do szpitala, choć ich stan psychiczny – często zagrażający ich zdrowiu i życiu – tego wymaga. A bywa, że sami pacjenci są postrzegani, jako irytujący, manipulujący, histeryczni, kłopotliwi, dążący do zwrócenia na siebie uwagi, nawet szantażując myślami samobójczymi i niestosujący się do zaleceń. Są to często osoby doświadczające przygnębienia, smutku, objawów depresyjnych, nasilonych objawów lękowych, przeżywające pustkę emocjonalną, wykazujące objawy apatii i postawy rezygnacyjne, tendencje do izolacji społecznej, podejmujące ryzykowne zachowania i działania – samookaleczenia, próby samobójcze.
Próby samobójcze popełnia 75 % osób z rozpoznaniem zaburzenia osobowości typu borderline, a co dziesiąty pacjent robi to skutecznie. Innych cechuje chwiejność emocjonalna, labilność nastrojów, impulsywność, zachowania przemocowe i agresywne wobec innych, ich zachowania są gwałtowne i nieprzewidywalne. Jeszcze inni popadają w konflikt z prawem, ponieważ mają problemy z przystosowaniem się do zasad i norm społecznych, bo nie mają zintegrowanej wewnętrznej kontroli i zasad moralnych (sumienia i empatii), poczucia winy, gdy krzywdzą innych i łamią prawo.
Leczenie zaburzeń osobowości jest długoterminowe, wymagające specjalistycznej pomocy psychoterapeutycznej, często nierefundowanej przez NFZ. Interwencje kryzysowe udzielane przez publiczną służbę zdrowia są doraźne i krótkotrwałe. Również sami pacjenci nie mają dostatecznej motywacji, aby utrzymać systematyczność w psychoterapii. Leczenie farmakologiczne jest jedynie formą wspomagającą proces psychoterapeutyczny i nie jest konieczne i stosowane we wszystkich zaburzeniach osobowości.
Narcystyczne zaburzenie osobowości
Definicja: Narcyzm manifestuje się nadmierną skłonnością do autoprezentacji i nadmiernym zaabsorbowaniem własną osobą. Zasadniczą cechą w narcystycznych zaburzeniach osobowości jest przesadne poczucie własnej wyjątkowości i ważności, pochłonięcie marzeniami o nieograniczonych sukcesach, ekshibicjonistyczna potrzeba stałego budzenia uwagi i podziwu, nadmierna wrażliwość na krytykę własnej osoby i interesowność w relacjach z innym ludźmi.
W mitologii greckiej mit o Narcyzie trafnie podkreśla, że centralnym zaburzeniem osobowości narcystycznej jest samouwielbienie, uczynienie siebie samego obiektem miłości, które w konsekwencji prowadzi do rozpaczy i samotności. Również w religiach można odnaleźć prefigurację narcyzmu, w religii chrześcijańskiej jest nim patologiczna duma i przekonanie szatana o swojej omnipotencji, czy konieczność w rozwoju uwolnienia się od swojego „ja” w religiach wschodu. Wszystkie one podkreślają, że nadmierne zaabsorbowanie własną osobą jest poważną przeszkodą w prawidłowym rozwoju, poczuciu satysfakcji życiowej i szczęśliwości.
Objawy Osobowości Narcystycznej. Jak powstaje narcyzm?
Narcyzm może mieć charakter przystosowawczy i nieprzystosowawczy. Istnieje kilka odmian osobowości narcystycznej. W Międzynarodowej Klasyfikacji ICD, która obowiązuje w Polsce, w ogóle nie uwzględniono takiego zaburzenia, jak narcystyczne zaburzenia osobowości, ponieważ uznano, że bardziej jest ono charakterystyczne dla Amerykanów (Klasyfikacja DSM-IV) i rzadziej występuje w innych kulturach. Historia obfituje w opisy znanych i ważnych osób, które możemy podejrzewać o nasilone cechy narcystyczne. Nie bez powodu były głównie cechą władców i bogaczy.
Istnieje wiele teorii, które podkreślają kulturowe uwarunkowania nasilających się cech narcystycznych. Zwraca się uwagę, że w społeczeństwach biednych, borykających się z głodem, chorobami i wojnami, narcyzm rzadko występuje, ponieważ obywatele, na co dzień walczący o przetrwanie, nie mają czasu na kreowanie własnej wielkości i arogancji wobec innych. Kiedy jednak w rozwiniętych społeczeństwach zachodniej cywilizacji podstawowe potrzeby są zaspokojone pojawia się wyższa potrzeba, potrzeba samorealizacji i kreowania własnego wizerunku, również przez patologiczne dążenia, skłonności i mechanizmy, takie jak narcystyczne zaburzenia osobowości. Tak, więc niektórzy badacze podkreślają, że rozpoznawanie zaburzenia osobowości narcystycznej nabiera szczególnego znaczenia pod koniec XX wieku.
W wysoko rozwiniętych społeczeństwach, w których duży nacisk kładzie się na indywidualizm i zaspakajanie własnych potrzeb, kosztem innych, bardziej ceni się tożsamość jednostki niż grupy, narcyzm dobrze się wpisuje w ten klimat kulturowy i ryzyko występowania osobowości narcystycznej zdecydowanie jest większe. Narcystyczne cechy osobowości stają się przypadłością profesji, które budzą respekt i uznanie w społeczeństwie, np. prawnicy, celebryci, politycy, sportowcy, przedstawiciele biznesu. Wydaje się, że zachodnie społeczeństwa cenią sobie narcystyczny styl funkcjonowania i narcyzm może być pożądaną cechą u osób zajmujący eksponowane stanowiska. Kulturowe wzorce indywidualistyczne, w przeciwieństwie do wzorców kolektywistycznych, aprobują samozachwycanie się, „gwiazdorstwo”, podkreślanie i wyrażanie wysokiej samooceny, mówienie o swoich dokonaniach i sukcesach, a nawet wielkości i wyjątkowości. Wielu badaczy określa ten typ narcyzmu, który jest osadzony np. w kulturze amerykańskiej, jako narcyzm ekshibicjonistyczny. Kultury kolektywistyczne np. buddyjskie ( Japonia) podkreślają znaczenie wsparcia grupy i wzajemnej współpracy w dokonaniach.
Syndrom narcyza być może staje się cechą cywilizacyjną, którą rodzice rozwijają u swoich dzieci już na poziomie przedszkola i pierwszych doświadczeń rywalizacyjnych z rówieśnikami, utrwalają w dziecku przekonanie o jego wyjątkowości, przy niezwracaniu uwagi na kształcenie empatii. Patologiczny narcyzm może rozwijać się, gdy rodzice przeceniają swoje dziecko. Przenoszą swoje plany i ambicje na dziecko, delegując je do ich realizacji i traktując dziecko w sposób szczególny, wyznaczając rolę wyjątkowego, małego rodzinnego „geniusza” lub „księżniczki”. Badania podkreślają, że najczęściej tak się dzieje w przypadku jedynaków lub najstarszego dziecka, oraz w rodzinach pozbawionych autentycznego ciepła i bliskości.
Warto odnotować, że skuteczne reklamy to te, które odwołują się do cech narcystycznych określonego odbiorcy. Reklama silnie narcystyczna powoduje silniejsze reakcje na poziomie fizjologicznym i poznawczym, niż reklama słabo narcystyczna.
Cechy osobowości narcystycznej: narcyzm przystosowawczy – narcystyczny styl funkcjonowania
Na kontinuum nasilenia cech narcystycznych, w opozycji do zaburzeń osobowości narcystycznej, istnieje styl narcystyczny, który mieści się w granicach normy. Osoby o narcystycznym stylu funkcjonowania, zachowują empatię, troskę o innych, doceniają innych, respektują ich poglądy, akceptują krytykę. Mają zdecydowane plany i ambicje, naturalne cechy przywódcze i rywalizacyjne. Z łatwością udaje się im aktywizować i werbować innych do swoich zamierzeń. Lubią wyzwania, pokonywać kolejne trudności i wygrywać, wspinać się po stopniach kariery. Zamiast poczucia omnipotencji i fantazji na temat swoich możliwości, wykazują pewność siebie i tworzą konkretne plany, które wdrażają w życie. Bywa, że są zazdrośni o sukcesy innych. Oczekują od innych podziwu i respektu, potrafią stracić panowanie nad sobą, gdy napotkają sprzeciw. Istnieje jednak granica pomiędzy stylem narcystycznym i zdrową pewnością siebie, a osobowością narcystyczną i rozdętego poczucia własnej wartości, przekonania o swojej wielkości, wyjątkowości oraz arogancją, brakiem empatii i szacunku dla innych.
Osoby o stylu narcystycznym cechuje zdrowe poczucie własnej wartości i choć ocena ta jest najwyższa w skali, to jednak jest oparta na rzeczywistych osiągnięciach; w przeciwieństwie do osobowości narcystycznej, która przede wszystkim fantazjuje o swoich sukcesach, inteligencji, urodzie i dokonaniach. Osoby o stylu narcystycznym wolą przebywać z osobami sukcesu, uzdolnionymi, potrafią podziwiać i doceniać sukcesy innych, nie odczuwają pogardy dla innych, mają znajomych i przyjaciół o różnym statusie społecznym. Osoba o stylu narcystycznym potrafi być skromna i okazywać wrażliwość na innych. Jest pewna siebie i zdolna do altruizmu.
Osobowość narcystyczna woli towarzystwo na tym samym poziomie, które potwierdzi jej wyjątkowość, ponieważ w relacjach oczekuje przede wszystkim uznania swojej wyjątkowości i domaga się wyjątkowego traktowania. Instrumentalnie traktuje ludzi, jest wobec nich manipulująca, wyniosła i arogancka, zadaje się jedynie z osobami, które prezentują ten sam poziom zdolności, wykształcenia. Sukcesy przypisuje wyłącznie sobie, a porażkami obarcza innych np. współpracowników, co często ma miejsce w relacjach pracowniczych. Cechuje ją brak empatii i pogarda dla innych.
Narcystyczne Zaburzenia Osobowości: narcyzm nieprzystosowawczy
Narcyzm nieprzystosowawczy, instrumentalny cechuje domaganie się i wymuszanie na innych bycie autorytetem przez działania agresji instrumentalnej i manipulacji. Często wiąże się to z zachowaniami antyspołecznymi przez silną potrzebę osiągania i utrzymania statusu społecznego. W kryteriach diagnostycznych największy nacisk kładzie się na utrwalony wzorzec poczucia własnej wielkości, potrzebę podziwu przez innych, patologię zachowania w formie zubożenia kontaktów z innymi, braku empatii, nadmierne przeżywanie złości, wrogości i zawiści.
Narcyzm jest uważany w wielu koncepcjach psychologicznych za osiowy objaw, leżący u podstaw osobowości psychopatycznej. Wyniki badań wskazują na silną korelację pomiędzy psychopatią i narcyzmem. Wiele cech wymienianych, jako charakterystyczne dla osób z narcystycznym zaburzeniem osobowości jest również typowych dla osobowości psychopatycznej. Jednak nie należy mylić osobowości narcystycznej i antyspołecznej. Narcystyczne zaburzenia osobowości cechuje:<//
Deficyt empatii, brak wyrzutów sumienia i poczucia winy.
Wykształcenie wyidealizowanego własnego ja. Wyolbrzymianie poczucia własnej wartości, wywyższanie się. Przekonanie o swojej wyjątkowości, wspaniałości, posiadaniu specjalnych cech, zdolności, wyolbrzymianie własnych osiągnięć niewspółmiernych do rzeczywistych dokonań.
Przekonanie o wyjątkowej urodzie, wybitnych zdolnościach, unikalności.
Potrzeba bycia podziwianym. Wymaganie podziwu, okazywania szczególnego traktowania i podporządkowania się.
Silna potrzeba aprobaty społecznej i lęk przed negatywną oceną otoczenia.
Egocentryzm, bezwzględność i dążenie do wykorzystywania innych.
Chłód uczuciowy.
Powierzchowna uczuciowość.
Skłonność do kłamstwa, patologiczne kłamstwo.
Oszukiwanie i „przechytrzanie” innych.
Skonfrontowani z rzeczywistością, prezentują postawę bycia urażonym i niewinnym.
Bardzo niski poziom zdolności tolerowania frustracji i brak tolerancji wobec innych, gdy ich zachowania są sprzeczne z oczekiwaniami. Nadwrażliwość na dezaprobatę i krytyczne reakcje otoczenia.
Reagowanie nawet nastrojami i zachowaniami samobójczymi na krytykę, niepowodzenie, co nie oznacza rozpoznania „depresji narcystycznej”.
Zaprzeczanie uczuciom.
Tendencja do manipulowania otoczeniem.
Instrumentalne traktowanie innych. Eksploracyjny stosunek do innych, wykorzystywanie innych do własnych celów.
Brak odpowiedzialności za własne działania.
Obwinianie innych za swoje niepowodzenia i porażki.
Często pasożytniczy styl życia.
Okazywanie arogancji, wyniosłości, wrogości, zawiści, agresji i pogardy dla innych.
Skłonność do poniżania innych.
Wrogość, złość, gniew, nienawiść, zazdrość i agresja są związane z odpowiedzią na zranienia narcystyczne, gdy ich wyolbrzymione poczucie własnej wartości i wyidealizowane „ja” są kwestionowane przez innych. Narcystyczny gniew jest zazwyczaj odpowiedzią na krytykę, która jest interpretowana, jako atak. Są dominującymi stanami emocjonalnymi, tłumiącymi inne uczucia.
Łatwość wypowiadania się i wpływu na innych.
Racjonalizacja jest sposobem na usprawiedliwianie swojego postępowania, wyższościową postawę i bezwzględne działania.
Brak realizmu, realizacji długoterminowych planów i celów.
Wysokie zapotrzebowanie na stymulację.
Impulsywność, słaba kontrola zachowania.
Istnieje gotowość do popełniania zachowań antyspołecznych. Narcystyczne zaburzenia osobowości, w przeciwieństwie do osobowości psychopatycznej nie cechuje nasilony antyspołeczny styl życia. Cechuje je również wyższy poziom potrzeby uczuć, zaangażowania emocjonalnego.
Wiele osób o cechach narcystycznych cechuje wysoki poziom inteligencji, zdolności i miewa okresy sukcesów, jednak znaczna część z nich nigdy nie uruchomiła swojego potencjału, który mógłby zapewnić im rzeczywisty sukces. Zazwyczaj brną przez życie budując iluzoryczny własny świat i aurę wyjątkowości. Z czasem jednak rozbieżność pomiędzy kreowanym wizerunkiem a rzeczywistymi sukcesami jest tak widoczna, ukazująca braki i iluzoryczne kompetencje, że może pojawić się przeżywanie wysokiego poziomu napięcia, niepewności, złości, może prowadzić do zachowań autodestrukcyjnych, ryzykownych, agresywnych, uzależnień, prób samobójczych.
Osobowość narcystyczna w związkach. Upośledzona zdolność kochania
Cechą narcyzmu jest nieustanne potwierdzanie wyobrażonego obrazu samego siebie w oczach innych. Funkcjonowanie jednostki z nasilonymi objawami zaburzenia osobowości w rolach partnera życiowego, rodzica, pracodawcy może być poważnym obciążeniem dla otoczenia. W relacjach tych mogą być bezwzględne, aroganckie, nieznoszące sprzeciwu i krytyki wyładowując swoje agresywne skłonności na rodzinie, dzieciach, partnerze czy pracownikach. Zazwyczaj instrumentalne traktowanie innych, powoduje, że ich związki z innymi nie trwają długo, kończą się, gdy osoba nie jest im potrzebna. Partner jest osobą, „którą można wykorzystać i z której można korzystać, póki nie spowszechnieje”. Potrafią pozbyć się najbliższych, nie zważając na ich cierpienie i następstwa. Próby rozmowy, konfrontacji i krytyki nie wpływają na zmianę funkcjonowania, nawet pomimo kolejnych deklaracji. Narcystyczny egocentryzm nie oszczędza najbliższych członków rodziny i dzieci. Są oni również traktowani instrumentalnie i przydatni do kreowania własnego wizerunku, jako wyjątkowego partnera i rodzica, „dzieci i żona są na pokaz”. Nie mają świadomości krzywdzenia najbliższych, wymagając szczególnego traktowania i podporządkowania się, nie zważają na ich indywidualne potrzeby, plany i ambicje. Narcystyczny rodzic może być poważnym zagrożeniem dla prawidłowo przebiegającego rozwoju swojego dziecka. Upośledzona zdolność kochania i brak bliskości w związkach, to najwyższa cena, jaką płaci osobowość narcystyczna.
Osobowość narcystyczna: Uwodzicielska
Wyróżnia ją specyficzne funkcjonowanie w relacjach z płcią przeciwną, wabienie, kuszenie i uwodzenie w celu zaspokojenia głównie potrzeb seksualnych. Uwodziciel unika głębszych związków i bliskości emocjonalnej. Relacje są powierzchowne, często mają charakter kilku romansów jednocześnie. Uwodziciele traktują seks, jak sport i próbują pobić rekordy w zdobywaniu, zdobywszy kogoś, lekceważą go. Seks staje się obsesją. Towarzyszy temu „narcyzm cielesny”, przywiązywanie nadmiernej wagi do swojej fizyczności, wyglądu, stroju.
Osobowość narcystyczna: Elitarna
Tworzy fasadę niepospolitości, „robi wrażenie” swoim zachowaniem i manierami osoby, która ma wysoki status społeczny, nadaje się na wyższe, kierownicze stanowisko. Osoby takie popisują się i demonstrują pewność siebie, siłę, angażują się w promowanie siebie, kreują sytuacje i prezentują w sposób wyolbrzymiony swoje dokonania, domagając się uznania. Mogą tworzyć klimat wyjątkowego pochodzenia. Obojętność innych nie zawstydza ich, lecz wzmaga wysiłki w kreowaniu wizerunku osoby elitarnej i sukcesu. Zwykłych ludzi mają w pogardzie.
Zaburzenia lękowe a osobowość narcystyczna
Ocenia się, że występowanie zaburzeń lękowych u osób o narcystycznych przekonaniach o swojej sile i pewności siebie, jest rzadsze niż w innych typach osobowości. Doświadczanie lęku może być związane z ukrytym poczuciem niższości, obawą, że ktoś może podważyć ich doskonałość i wyjątkowość.
Nadmierne przywiązywanie wagi do perfekcji może być powodem zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.
Zaburzenia depresyjne a osobowość narcystyczna
Uważa się, że wyolbrzymione własne „ja”, bagatelizowanie niepowodzeń i wyolbrzymianie osiągnieć, dość skutecznie chroni przed zaburzeniami nastroju. Częściej występują objawy nieznacznie nasilonej depresyjności niż epizody dużej depresji. „Depresja narcystyczna” w połączeniu z drażliwością, złością i gniewem może mieć charakter instrumentalny, sposobem kontrolowania otoczenia, wymuszaniem uwagi, wsparcia, podporządkowania się. Istnieje zagrożenie, szczególnie narastające wraz z wiekiem, pod koniec życia, że osoby narcystyczne dostrzegają negatywny bilans życiowy, fikcyjne dokonania i przeżywają kryzys życiowy związany z pojawiającym się przekonaniem, że ich życie było iluzją. Istnieje ryzyko, że pod wpływem impulsu podejmują próby samobójcze.
Uzależnienia a osobowość narcystyczna
Badania wskazują, że z cechami narcystycznymi często wiąże się znaczne nasilenie nadużywania alkoholu i środków psychoaktywnych. Są sposobem na rozładowanie napięcia, negatywnych emocji, przeżywania poczucia niższości. Dostarczają efektu wzmocnienia, ponieważ umożliwiają również odbudowę złudzeń i przywrócenie pozytywnych uczuć (kokaina, alkohol wzmacniają poczucie energii, pewności siebie i sprawczości).
Głębokie zaburzenia narcystycznej osobowości, wymagają specjalistycznej diagnozy, ponieważ mogą być mylone np. z cechami osobowości antysocjalnej/psychopatycznej, paranoicznej, zaburzeniami typu borderline, ze względu na charakterystyczną labilność emocjonalną, impulsywność, drażliwość i stany dysforyczne.
Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje leczenie narcystycznych zaburzeń osobowości.
Leczenie osobowości narcystycznej
Leczenie zaburzeń osobowości narcystycznej polega na psychoterapii. Osoby narcystyczne przekonane o swojej wyjątkowości, o tym, że dobrze radzą sobie w życiu, bardzo rzadko trafiają do psychoterapii. Rola pacjenta, który wymaga pomocy po prostu jest sprzeczna z ich narcystycznymi przekonaniami. Zdarza się, że niektórzy w nieskończoność szukają najlepszych specjalistów, trafiają do gabinetów i szybko przerywają terapię w przekonaniu, że znowu trafili na niewłaściwego terapeutę. Podważanie diagnozy i kwalifikacji, próby zdominowania terapeuty „w walce na psychologiczne interpretacje”, są częstym stylem funkcjonowania osobowości narcystycznej w gabinetach terapeutycznych. Stosowną psychoterapią w leczeniu zaburzeń osobowości narcystycznej jest psychoterapia psychodynamiczna, poznawczo-behawioralna i podejście interpersonalne. Uważa się, że połączenie psychoterapii poznawczej i interpersonalnej, jest skuteczną metodą pracy z narcystycznymi przekonaniami o swojej wielkości i wyjątkowości, zwiększa również świadomość uczuć innych ludzi.
