Przemoc psychiczna w rodzinie – pomoc, psychoterapia – Warszawa

„Tajemnica czterech ścian”

W preambule do Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 25 lipca 2005 roku: „Uznając, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równie traktowanie i poszanowanie ich praw i wolności, a także w celu zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie…”

W Polsce zjawisko przemocy wewnątrzrodzinnej występuje w niepokojącej skali i należy do najpoważniejszych problemów dotykających współczesne polskie rodziny. W świadomości społecznej przemoc domowa zazwyczaj jest utożsamiana z przemocą fizyczną, choć skala przemocy psychicznej jest znacznie większa. Niepokojące są wyniki ogólnopolskich badań, które wskazują na tendencję społeczeństwa do przerzucania winy za przemoc na ofiarę.

Definicja zachowań przemocowych

Przemoc w związkach formalnych i nieformalnych jest określana, jako rodzinna lub domowa. Może dotykać partnera, współmałżonka, ale również dzieci – maltretowanie dzieci, może być przemocą wobec rodzeństwa lub ludzi starych. Sprawcami przemocy w rodzinie są najczęściej małżonkowie i partnerzy, a w odniesieniu do dzieci – rodzice. Dane statystyczne i badania dowodzą, że ofiarą przemocy w rodzinie najczęściej jest kobieta – 67% ogółu ofiar przemocy domowej, a sprawcą w przeważającej większości przypadków mężczyzna – 93%. Dzieci, jako ofiary przemocy rodzinnej to około 22% ogółu ofiar.

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie definiuje pojęcie przemocy, jako jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażając te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powoduje szkody na zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Przemoc w rodzinie charakteryzuje się intencjonalnym i zamierzonym działaniem, ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie ofiary. Przemoc w każdej formie jest przestępstwem, z czego jej ofiary często nie zdają sobie sprawy. Choć polskie ustawodawstwo przestępstwa dotyczące przemocy w rodzinie kataloguje w kodeksie karnym pod tytułem „Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece”, to należy pamiętać, że mogą one również zostać popełnione wobec osoby niezwiązanej więzami rodzinnymi, a np. wspólnym pożyciem (przemoc psychiczna i fizyczna w związku).

W ostatnim czasie zwraca uwagę przemoc stosowana przez kobiety, zarówno wobec partnera jak i dzieci oraz to, że przemoc wobec najbliższych nie jest stosowana jedynie przez osoby dorosłe – nierzadko rodzice czy dziadkowie są ofiarami przemocy ze strony dzieci. Zjawisko to już widać w statystykach, które odnotowują, że istnieje niepokojące zjawisko przemocy dzieci wobec rodziców i opiekunów. Interwencje pomocowe w przypadku osób starszych są szczególnie utrudnione, ze względu na izolację społeczną seniorów i trudność w przyznaniu się bycia ofiarą przemocy własnego dziecka, co wiąże się z poczuciem wstydu.

Rodzaje przemocy w rodzinie

Przemoc fizyczna – czynna i bierna

Czynną formą przemocy fizycznej jest np. używanie siły, zadawanie fizycznego bólu, bicie, popychanie, obezwładnianie, kopanie, duszenie, przytrzymywanie, przypalanie, głodzenie, pozostawienie w niebezpiecznym miejscu, zamykanie w pomieszczeniu, uniemożliwianie dostępu do pomieszczeń. Bierną formą przemocy fizycznej są różnego rodzaju nakazy i zakazy.

Przemoc emocjonalna – psychiczna – znęcanie się psychiczne

Przemoc psychiczna jest określana, jako gwałt emocjonalny, a w literaturze angielskiej, jako „morderstwo duszy”. Przemoc psychiczna często jest dość nieuchwytną formą złego traktowania i trudną do udowodnienia, ponieważ zazwyczaj ma charakter werbalny.  Trudno jest bowiem ocenić rozmiar psychicznego skrzywdzenia i intensywność jej dolegliwości. Tym bardziej, że to, co jest krzywdą dla jednej osoby, nie musi być krzywdą dla innej. Pomimo, że pozostawia uraz na wiele lat, to często jest nieuchwytna i trudno zauważalna dla otoczenia. Może przyjmować różnego rodzaju formy, często bardzo wyrafinowane np. nękanie i dręczenie. Jest wywieraniem wpływu na sposób myślenia czy zachowanie, bez przyzwolenia. Może być formą kontroli myśli, działań i uczuć. Nieokazywaniem uczuć. Brakiem współpracy, skłonnością do gniewu, złości i zazdrości, agresją słowną.  Może być formą wyśmiewania poglądów, przekonań i wyznania. Przykładem są groźby, krzyki, zastraszanie, różne formy kontroli i nadzoru, próby wyeliminowania niezależnych działań i myślenia, zniewolenie i molestowanie psychiczne, „terror psychiczny”. Narzucanie swoich poglądów, wmawianie choroby psychicznej. Ograniczanie kontaktów z innymi ludźmi. Wymuszanie posłuszeństwa i podporządkowania, zawstydzanie i szantażowanie. Grożenie samobójstwem. Często dochodzi do maltretowania psychicznego i manipulacji emocjonalnej, która niszczy poczucie wartości ofiary.

Formą psychicznej przemocy jest również znęcanie się np. poprzez poniżanie, ubliżanie, żądanie wykonywania upokarzających czynności. Według statystyk policyjnych, znęcanie się jest najczęstszą formą przemocy domowej, w tym znęcanie się ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa. Bywa, że w następstwie tego znęcania osoba pokrzywdzona dokonuje targnięcia się na własne życie.

Ukrytą formą przemocy psychicznej jest manipulacja dziećmi ze strony sprawcy przemocy np. nastawianie przeciwko matce, szantażowanie, przekupywanie, maltretowanie psychiczne, oraz porwania. Zdarza się, że dziecko staje się sposobem zemsty sprawcy przemocy na partnerze. Do zachowań przemocowych jest również zaliczana nadopiekuńczość i specyficzne typy zachowań przemocowych wobec członków rodziny: syndrom Münchausena, zespół nieprzypadkowej śmierci niemowlęcia i zespół Gardnera.

Przemoc Ekonomiczna

Przejawia się np. uzależnieniem finansowym ofiary, w postaci odbierania zarobionych pieniędzy, kontrolowaniu wydatków, uniemożliwianiu podjęcia pracy, niezaspakajaniu podstawowych potrzeb materialnych rodzinie, zmuszanie do zaciągania kredytów i proszenia o każdy grosz. Ograniczanie dostępu do wspólnych dóbr materialnych. Może być przestępstwem nie alimentacji, skutkującą negatywnymi ekonomicznie konsekwencjami w postaci niemożności zaspakajania podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Może być formą braku dostępu do pieniędzy lub informacji o stanie finansowym rodziny, czy wykradaniem pieniędzy.

Przemoc seksualna

Formą przemocy seksualnej jest działanie mające podtekst erotyczny bez zgody i chęci drugiej osoby. Może mieć formę gwałtu, seksualnego molestowania, stręczycielstwa czy zmuszania do prostytucji, obnażania się, podglądania, wulgarnych żartów i nieprzyzwoitych wypowiedzi.  Dotykanie w miejsca intymne bez zgody partnera. Uwodzenie innych w obecności partnera. Seks z partnerem w obecności dzieci. Zmuszanie do oglądania pornografii, stosunku seksualnego, krytyka ciała i wyglądu oraz zachowań seksualnych. Chodzenie nago po domu. Nieuzasadnione oskarżenia o zdradę i zdrada.

W przypadku dzieci najczęściej mówi się o wykorzystaniu seksualnym. Przemocą seksualną jest dotykanie dzieci w miejsca intymne, pieszczoty o charakterze seksualnym wobec nieletnich, seks z nieletnim, oglądanie pornografii z udziałem dzieci, umożliwianie nieletnim dostępu do oglądania pornografii i treści erotycznych. W Polsce każdy kontakt seksualny osoby dorosłej z dzieckiem do 15 roku życia jest traktowany jako wykorzystywanie seksualne, nawet jeśli dziecko wyraziło zgodę.

Zaniedbanie

Jest definiowane, jako niezapewnianie lub uniemożliwienie zaspakajania potrzeb osobie zależnej. Ma ono szczególne znaczenie w przypadku relacji dziecko-rodzic i odnosi się do niezaspakajania podstawowych potrzeb fizycznych i emocjonalnych dziecka, braku właściwej opieki i troski rodzicielskiej. Jest niezaspakajaniem rozwoju intelektualnego i emocjonalnego dziecka. Narażaniem dziecka na bycie świadkiem konfliktów. Pozostawianie dziecka innym osobom na wychowanie. Pozostawianie bez opieki osób wymagających pomocy np. chorych, starszych, z niepełnosprawnością. Odrzucenie emocjonalne i unikanie okazywania uczuć, obojętność.

Stalking, nękanie

Jest definiowane, jako złośliwe i powtarzające się prześladowanie, systematyczne naruszanie wolności osobistej poprzez natrętne telefonowanie, wysyłanie SMS-ów, e-maili, obserwowanie, śledzenie, grożenie.

Wśród najczęściej stosowanych form przemocy jest:

• Gwałt i przymuszanie do seksu, molestowanie seksualne,
• Przemoc w relacjach partnerskich
• Stalking (nękanie),
• Przemoc wobec dzieci i zaniedbanie,
• Przemoc seksualna wobec dzieci,
• Przemoc wobec mniejszości seksualnych,
• Handel ludźmi.

Czym jest przemoc rodzinna, przemoc psychiczna w małżeństwie?

Przemoc domowa, przemoc psychiczna w małżeństwie, lub związkach partnerskich jest swoistym procesem zniewolenia, wikłania ofiary w relacje zależnościowe od sprawcy. Jest budzeniem w ofierze lęku, przerażenia i bezradności, zastraszaniem, żądaniem całkowitej uległości i niszczeniem każdego oporu. Jest systematycznym niszczeniem poczucia własnej tożsamości ofiary. Pogłębianiem zależności poprzez odseparowywanie od otoczenia, oczernianie przyjaciół i rodziny. Stosowanie podsłuchiwania, śledzenia, kontrolowanie kontaktów i korespondencji. Oskarżanie o brak lojalności i zdrady, żądanie dowodów wierności. Zdarza się, że całkowite podporządkowanie ofiary odbywa się poprzez przymus uczestnictwa w przestępstwach, kłamstwach, ukrywaniu jego nieuczciwości i kłamaniu. Przemoc polega na despotycznej kontroli każdego obszaru funkcjonowania ofiary, manipulacji, żądaniu dowodów szacunku, miłości i wdzięczności, oraz groźbach i szantażu. Tak dynamicznie rozbudowywany system psychicznego uzależnienia ofiary sprawia, że jest jej niezwykle trudno wyzwolić się z zależnościowej i przemocowej relacji.

Warto podkreślić, że przemoc domowa jest procesem i nie zaczyna się w jednej chwili. W pierwszym jej etapie dochodzi do charakterystycznego sprawdzania podatności partnera na wchodzenie w rolę ofiary, poprzez stosowanie różnych manipulacji i zachowań przemocowych, których celem jest wikłanie ofiary w zależność. Jest to etap „oswajania” ofiary z zachowaniami mającymi na celu przejęcie kontroli, które pozornie mogą być interpretowane, jako np. troska i opiekuńczość. Istotnym czynnikiem tworzenia się przemocowej relacji w związku jest podatność ofiary na szantaż emocjonalny i lęk, że może mnie opuścić, jeśli nie podporządkuję się, predyspozycje osobowościowe do bycia ofiarą przemocy, stosowanie mechanizmów uległościowych, jako strategii obronnej w sytuacjach np. stosowania agresji przez innych (przyznawanie racji w imię spokoju). Oznacza to, że w tworzeniu się zależnościowej przemocowej relacji biorą udział dwie strony – innymi słowy nie każdy jest potencjalną ofiarą przemocowych zachowań.

Zazwyczaj ofiary przemocy żyją w systemie rodzinnym, który cechuje się brakiem granic pomiędzy poszczególnymi jej członkami, w relacjach rodzinnych występuje wysoki poziom wymiaru spójności (rodziny splątane), co zdecydowanie utrudnia podjęcie samodzielnej decyzji o szukaniu pomocy i trudno jest również uruchomić własną motywację do zmiany. W tych systemach rodzinnych brak jest tzw. elastyczności, zazwyczaj styl funkcjonowania jest bardzo sztywny. Oznacza to, że sprawca przemocy staje się liderem i narzuca w sposób autorytarny role, zasady, dyscyplinę, ogranicza możliwość negocjowania, dyskutowania. Autokratycznie egzekwuje konsekwencje nieprzestrzegania ustalonych przez siebie zasad. Brak jest tu miejsca na indywidualność, niezależność i samodzielność. To wszystko sprawia, że ofierze przemocy jest niezwykle trudno jest się wydostać z tak utkanej sieci.

Zaniedbanie jest również formą przemocy psychicznej, w której ofiara doświadcza braku zaangażowania ze strony sprawcy. Relacje cechuje odseparowanie, brakuje bliskości, wspólnych zainteresowań i wspólnego spędzania czasu. W tym przypadku spójność rodziny czy pary jest na bardzo niskim poziomie. Sprawca ma swój świat, do którego nie dopuszcza partnera i rodziny, choć pełni rolę przywódcy i ustala zasady funkcjonowania. Funkcjonuje, jako osoba krytyczna, zimna i bezwzględna, ocenia krytycznie bliskich, ignoruje ich uczucia i potrzeby, tak naprawdę nie jest zaangażowana w życie rodziny.

Osoby, będące ofiarami przemocy domowej powoli są osadzane przez sprawcę w rzeczywistości przemocowej, pojawia się u nich poczucie osaczania i następuje proces internalizacji przez ofiarę specyficznych zasad i norm, oraz proces adaptacji do przeżywanego permanentnie strachu i chronicznego stanu PTSD (ang. Posttraumatic Stress Disorder, Zespół Stresu Pourazowego), następnie dochodzi do uznania tej sytuacji za jedynie możliwą i następuje proces przystosowywania się do życia z przemocą. Nieustanne doświadczanie objawów depresyjnych, chronicznego lęku, prowadzi do przeżywania poczucia beznadziejności, bezradności i niszczy zdolność do obrony siebie i dzieci. Dodatkowym problemem ofiary staje się nadużywanie alkoholu, narkotyków czy leków, które są sposobem na poradzenie sobie z tymi stanami. Gdy w trakcie terapii pojawia się świadomość problemu przemocy, to lojalność wobec sprawcy i wypracowane mechanizmy adaptacyjne, są powodem niechęci do zmian. Gdy w trakcie dalszego procesu leczenia ofiara zaczyna dostrzegać problem przemocy, jest świadoma jej mechanizmów i jest mniej ambiwalentna do deklaracji zmian zachowania sprawcy, to decyzja odejścia od partnera dodatkowo wiąże się z lękiem przed poradzeniem sobie bez alkoholu czy narkotyków, których do tej pory nadużywała. Wszystko to jest powodem wycofywania się, powrotu do sprawcy i kontynuacji krzywdzącej relacji. W wielu przypadkach, gdy sprawca widzi próby wyzwolenia się z przemocowego związku, stara się przerwać proces zmiany i ponownie podporządkować sobie i uzależnić partnerkę. Badania pokazują, że w tej grupie osób istnieje podwyższone ryzyko prób samobójczych i samobójstw. Podejmowane próby zmiany często kończą się wycofywaniem z powodu lęku przed niepewnością nowej sytuacji, jak będzie wyglądało w niej życie, poczuciem braku alternatywy życiowej, potrzebą utrzymania rodziny razem, czy obawą przed sprawcą. Jednocześnie w tle tych problemów ofiara nieustannie odczuwa objawy PTSD czy DESNOS (ang. Disorders of Extreme Stress, Złożony Zespół Stresu Pourazowego), które mają wpływ na spostrzeganie możliwości dokonania zmian życiowych. Dodatkowo, zazwyczaj długoletni postępujący proces izolowania ofiary od świata zewnętrznego przez sprawcę przemocy, sprawia, że znacznie trudniej jest prosić czy oczekiwać pomocy z zewnątrz. Z tego powodu, równolegle do podjętego procesu psychoterapeutycznego ofiara przemocy powinna odbudowywać sieć wsparcia społecznego (członkowie dalszej rodziny, znajomi, przyjaciele, kościół, instytucje zajmujące się przemocą w rodzinie), budować swoją niezależność np. poprzez podjęcie pracy zawodowej, i w ten sposób zmniejszać ryzyko powrotu do krzywdzącej relacji.

Zdarza się, że gdy ofiara przemocy dostrzega próby zmiany u sprawcy, np. podjął leczenie, deklaruje poprawę i przyznaje się do błędów, wówczas ulega złudzeniu, że problem sam się rozwiązuje, czuje wdzięczność, przeżywa poczucie winy, rezygnuje z form pomocowych i nie zauważa stopniowo narastającej ponownej zależności, a jednocześnie prezentowane poczucie zadowolenia u ofiary powoduje zaprzestanie działań naprawczych u sprawcy.

Przyczyny przemocy domowej

Istnieje wiele teorii wyjaśniających z perspektywy feministycznej, socjologicznej, psychologicznej stosowanie przemocy wobec osób bliskich. Obecnie uznaje się, że przemoc domowa jest uwarunkowana różnorodnymi przyczynami, które stanowią sieć wzajemnych powiązań i zależności. Każda rodzina ma swoją indywidualną charakterystykę uwarunkowań zachowań przemocowych, specyficzną sieć powiązań czynników wyzwalających i podtrzymujących przemoc. Badania pokazują, że przemoc rodzinna ma wyraźny związek z przemocą wobec kobiet i dzieci, i jest głęboko zakorzeniona kulturowo. Z kolei przemoc wobec dzieci jest związana z nasilonymi konfliktami pomiędzy partnerami.

Tradycja i kultura w Polsce ukształtowała pozycję kobiety na stosunkowo niskim poziomie, co pozwala na przedmiotowe traktowanie i krzywdzenie jej. Panujące społeczne stereotypy podkreślają różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami, wzmacniają nierówność pomiędzy płciami dotyczącą władzy, patriarchalnego modelu rodziny i seksualności. Dewaluowana jest praca kobiet przez np. niższe wynagrodzenia za pracę zawodową i ich materialne podporządkowanie. W społecznej świadomości ciągle jest aktualny model uległości wobec mężczyzny. Sferę seksualności charakteryzuje powszechne stereotypowe przekonanie, że mężczyzna ma prawo żądać seksu i bezwzględnego podporządkowywania się od swojej żony. Z kolei męskość jest zakorzeniona w stereotypowych społecznych wyobrażeniach, jako sprawowanie władzy, dominacja, która wyraża się poprzez siłę i agresję. Z tym wiąże się przeżywanie przez mężczyznę poczucia satysfakcji i dowartościowania, a nawet uznania ze strony otoczenia za stosowanie przemocy, podporządkowanie czy kontrolowanie kobiety lub dziecka. Sztywność i powszechność wzorców zachowań mężczyzn odwołujących się do siły, staje się podstawowym czynnikiem rozwoju zachowań przemocowych.

Dodatkowo, bierność i ciągły brak dostatecznej opieki instytucjonalnej, zajmującej się przemocą wobec kobiet i dzieci, można interpretować, jako wspieranie zachowań przemocowych przez państwo – ciche bierne przyzwolenie. Brak radykalnych zapisów regulujących sposób postępowania wobec sprawców przemocy, pobłażliwy stosunek dotyczący egzekwowania prawa powoduje, że sprawcy przemocy domowej mogą czuć się często bezkarni i niejednokrotnie nie ponoszą odpowiedzialności za swoje czyny. Również w przekazach medialnych można zaobserwować pobłażliwy stosunek do zjawisk przemocowych, choć właśnie media mają największy wpływ na kreowanie świadomości społecznej dotyczącej wrażliwości na przemoc i braku tolerancji, oraz przyzwolenia dla niej. Bez udziału instytucji państwowych i organizacji społecznych, w tym także religijnych, wywierających wpływ na życie społeczne, trudno mówić o skutecznych działaniach ochraniających osoby poszkodowane i prewencji zachowań przemocowych w rodzinie. Jak pokazują doświadczenia krajów europejskich, do skutecznych działań należy zagwarantowanie dostępu do edukacji i wsparcia dla rodzin podwyższonego ryzyka, w tym zmieniającą świadomość mężczyzn i ojców, wprowadzenie zakazu stosowania kar cielesnych wobec dzieci przez rodziców i opiekunów, restrykcyjne prawne chronienie przed wszelkimi formami karania cielesnego, oraz praca ze sprawcą przemocy.  Choć państwo polskie deklaruje równe traktowanie kobiet i mężczyzn, oraz brak przyzwolenia na stosowanie przemocy wobec dzieci i kobiet, to jednak wiele sytuacji życiowych, choćby nagłaśnianych przez media pokazuje, że istnieje ciche przyzwolenie na pobłażliwe traktowanie przemocy wobec dzieci, kobiet i mniejszości etnicznych. Wciąż jeszcze zdarza się, że z przymrużeniem oka są traktowane bulwersujące wypowiedzi polityków i autorytetów społecznych, hierarchów kościelnych na temat ofiar przemocy, np. dotyczących sugestii, że dziecko jest winne reakcji seksualnych dorosłych (księży), że kobieta swoim wyglądem prowokuje do gwałtu.

Zasady wychowywania dzieci również są podporządkowywane stereotypowemu widzeniu roli chłopca i mężczyzny, dziewczynki i kobiety, i mają wpływ na potencjalne ryzyko bycia sprawcą przemocy bądź ofiarą przemocy.

Najogólniej ujmując, przyczyn przemocy domowej upatruje się w uwarunkowaniach społeczno-kulturowych, które odnoszą się do tradycji, zwyczajów i kultury traktowania kobiet i dzieci, poglądów i obowiązujących stereotypów na temat przemocy, rodziny, stylu wychowywania dzieci, relacji i ról, jakie pełnią kobiety i mężczyźni.

W literaturze przemoc domowa z punktu widzenia przyczynowości jest kategoryzowana, jako gorąca i chłodna.

Przemoc gorąca

Jest definiowana, jako wywołana przez negatywne i intensywne przeżycia emocjonalne prowadzące do frustracji związanej np. z niespełnionymi pragnieniami i oczekiwaniami, przeżywaniem niemocy, gniewu, wściekłości i złości. Taki typ przemocy ujawnia się w postaci impulsywnych zachowań, ataków „furii”, krzykach, wyzwiskach, awanturach, którym może towarzyszyć agresja fizyczna i rękoczyny.

Przemoc chłodna

Jest definiowana, jako złe traktowanie uwarunkowane kulturowo i wpisane w obyczajowość społeczną. Sprawca przemocy realizuje model zachowania, który często jest uwarunkowany wzorem postępowania w jego rodzinie generacyjnej. Uważa się, że chłodna przemoc jest związana z autorytarnymi relacjami i zasadami współżycia panującymi w rodzinie. Choć wydaje się, że jest to spokojniejsza forma przemocy, bo pozbawiona impulsywności, to jednak jest stosowana z premedytacją, skierowana na odarcie z poczucia wartości i godności, sprawia o wiele większy ból psychiczny i jest bardziej dolegliwa. W stosunku do dzieci, przemoc chłodna przejawia się w skrajnie autorytarnym stylu rodzicielskim, pełnym surowych nakazów, zakazów, bezwzględnie łamiąca opór dzieci i oczekiwaniem pełnego podporządkowania się. Jest trudno rozpoznawalna przez ofiary tej przemocy, ponieważ najczęściej agresor przekonywująco ją racjonalizuje, tłumacząc prawymi celami wychowawczymi, dobrem dzieci i rodziny.

Czynnikami istotnymi statystycznie dotyczącymi ryzyka stania się sprawcą przemocy w rodzinie są:

• Doświadczenia socjalizacyjne sprawcy i ofiary w ich rodzinach generacyjnych. Doświadczenia dzieciństwa związane z agresywnym klimatem rodzinnym, krzywdzeniem i zaniedbaniem, doznawaniem kar cielesnych.
• Cechy osobowości sprawcy, temperament, niska samokontrola emocji.
• Zaburzenia psychiczne.

Traumatyczne doświadczenia wczesnego dzieciństwa, bycie świadkiem przemocy wobec matki i samemu doświadczanie takiej przemocy domowej, jest poważnym predyktorem stania się w dorosłym życiu sprawcą przemocy we własnej rodzinie. Badania pokazują, że istnieje związek pomiędzy doświadczaniem przemocy w dzieciństwie i dysfunkcjami osobowości w życiu dorosłym typu: niski poziom empatii i niezdolność do kontrolowania agresji, czy zaburzenia procesów poznawczych i emocjonalnych, np. nieadekwatne postrzeganie dzieci i kobiet, i błędne schematy poznawcze, które są nasycone przekonaniami, że zachowania innych są intencjonalnie wrogie, i mają na celu sprowokowanie i poniżanie.

Zazwyczaj bezpośrednimi czynnikami doprowadzającymi do wybuchu agresji i przemocy są sytuacje związane z problemami wychowawczymi z dziećmi, oraz z konfliktami pomiędzy partnerami.

Konsekwencje, jakie ponoszą ofiary przemocy domowej

Ofiary przemocy domowej ponoszą konsekwencje w sferze emocjonalnej, poznawczej, behawioralnej, somatycznej i społecznej. Zaburzenia i objawy przemocy w tych sferach rozwijają się pod wpływem życia w ciągłym poczuciu zagrożenia i strachu. Mogą pojawić się w trakcie traumatycznych doświadczeń, jak i po ich ustaniu. Oznacza to, że przeciwstawienie się przemocy po długotrwałej traumie związanej z byciem jej ofiarą, nie jest jednoznaczne z końcem problemów związanych z funkcjonowaniem biologiczno-psychospołecznym ofiary przemocy.

Długotrwałe konsekwencje bycia ofiarą przemocy to zmiany osobowościowe, występowanie zaburzeń psychicznych, doświadczanie przewlekłego napięcia, objawy depresyjne, lękowe, labilność emocjonalna, problemy w relacjach społecznych i tendencje do izolacji społecznej, chroniczny zespół stresu pourazowego, postawa nieufności i wrogości w relacjach interpersonalnych, oraz liczne zaburzenia somatyczne. Istnieje wysokie ryzyko występowania przewlekłych chorób somatycznych: zaburzeń układu krążenia, pokarmowego, endokrynologicznego, bóle kręgosłupa, schorzenia układu mięśniowo-szkieletowego, dysfunkcje seksualne.

W przypadku osób po doświadczeniach długotrwałej i wielokrotnej traumie związanej z doświadczeniem przemocy domowej bywa, że diagnozowany jest Zespół Stresu Pourazowego PTSD i Złożony Zespół Stresu Pourazowego DESNOS. Jak pokazują badania, DENSOS jest obrazem klinicznym adekwatnym do opisów kobiet po doświadczeniach traumy przemocy domowej. Zmiany obejmują 6 obszarów funkcjonowania:

• W sferze emocjonalnej.
• W świadomości.
• W postrzeganiu siebie.
• W postrzeganiu prześladowcy, idealizacja sprawcy, racjonalizacja jego zachowań, koncentracja na odwecie.
• W obrębie wartości i przekonań, utrata wiary, utrata wcześniejszych przekonań.
• Zakłócenia w relacjach z innymi.

Kryteria diagnostyczne DESNOS w kontekście traumatycznych doświadczeń przemocowych obejmują:

Zmiany w regulacji emocji:

• nieadekwatnie gwałtowne do sytuacji reakcje emocjonalne, przeżywanie skrajnych stanów emocjonalnych.
• autodestrukcyjne zachowania, takie jak: zaburzenia jedzenia, samouszkodzenia,
• myśli samobójcze,
• kompulsywność lub skrajne zahamowanie w sferze seksualnej,
• problemy w ekspresji i modulacji złości;

Zmiany w zakresie uwagi i świadomości:

• dysocjacje,
• amnezje lub hipermnezje w związku z traumatycznymi przeżyciami,
• zmiany w percepcji siebie,
• negatywny obraz siebie,
• poczucie bezradności, bezsilności,
• poczucie wstydu, winy i samoobwinianie się, poczucie braku własnej skuteczności,
• poczucie skalania albo napiętnowania (stygmatyzacji);
• wrażliwość na zranienie

Zmiany w relacjach z innymi, w tym:

• trwały brak zaufania, nieufność i podejrzliwość, poczucie wykorzystywania przez innych, przewidywanie zranienia,
• rewiktymizacja,
• wiktymizacja innych;

Somatyzacja:

• przewlekłe bóle,
• objawy ze strony układów pokarmowego, krążenia, oddechowego,
• objawy konwersyjne,
• zaburzenia seksualne;

Zmiany w systemie wartości:

• utrata dodającej otuchy wiary,
• poczucie beznadziejności i rozpacz.

Zaburzenia te często są określane, jako trwałe zmiany osobowościowe po przeżyciu sytuacji ekstremalnej, a doświadczenia terapeutyczne pokazują, że nie wszystkie konsekwencje tego typu długotrwałej traumy są odwracalne.

Analizując problem przemocy domowej, nie sposób uciec od kluczowych pytań:

• Jak można maltretować bliskie osoby? Kim trzeba być by znęcać się nad najbliższymi ?
• Dlaczego ofiary przemocy pozostają w związku pomimo cierpienia, upokorzenia, jednocześnie często przeżywając strach o swoje zdrowie i życie?
• Czy można wybaczyć, wymazać przeszłość i nadal żyć w związku z oprawcą, który się zmienił ?
• Czy można budować dobry i bezpieczny związek ze sprawcą przemocy ?
• Czy osoba stosująca przemoc może się zmienić ?

Można przypuszczać, że doświadczając zachowań przemocowych ze strony najbliższych, które powodują cierpienie i nieustanne przeżywanie strachu, przerażenia, rozpacz, żal i brak nadziei, obawy o zdrowie i życie, są upokarzające i poniżające, są powodem przeżywania poczucia braku bezpieczeństwa i osamotnienia, to trudno myśleć o wybaczeniu i dalszym wspólnym życiu. Choć opuszczenie krzywdzącego partnera wydaje się dość oczywiste, to jednak rzeczywistość pokazuje, że tak nie jest. Z wielu powodów ofiary przemocy rodzinnej nie decydują się na takie rozwiązanie.

 Wśród powodów, dla których osoby krzywdzone pozostają w związkach, pomimo doświadczanych krzywd i przeżywania cierpienia, najczęściej są wymieniane:

• Obawy, co może się wydarzyć, gdy osoba opuści sprawcę.
• Wczesne doświadczenia przemocowe we własnej generacyjnej rodzinie, które wpływają na przekonanie, że przemoc jest czymś normalnym.
• Wstyd przed ujawnieniem, że jest się ofiarą przemocy.
• Niskie poczucie wartości, które prowadzi do przekonania o własnej odpowiedzialności za przemoc.
• Uczucie miłości, które powoduje usprawiedliwianie sprawcy i pociąga za sobą wiarę, że sprawca zmieni się.
• Przymus związany z presją społeczną ( rodzina, znajomi), religią i kulturą, bądź związany z przekonanie, że dzieci powinny wychowywać się w pełnej rodzinie.
• Zależność ekonomiczna od sprawcy przemocy, która jednocześnie potęguje poczucie niemocy.

Inną perspektywą spojrzenia na problem pozostawania w relacjach przemocowych jest typ osobowościowy ofiar. Cechami charakterystycznymi kobiet pozostających w związkach przemocowych są między innymi:

• Pochodzenie z rodzin przemocowych i uznanie tego wzorca za coś znanego i tym samym bezpiecznego.
• Wysokie poczucie bezradności i nieudolności życiowej. Przekonanie, że nie są w stanie samodzielnie funkcjonować.
• Nie identyfikowanie siebie, jako ofiary przemocy
• Niskie poczucie własnej wartości, przekonanie, że na nic innego nie zasługuję.
• Przekonanie, że nie jest się wystarczająco dobrym, bo gdyby były bardziej doskonałe, to partner nie byłby sfrustrowany i nie musiałby ich karać.
• Przekonanie, że w końcu uda się im zadowolić partnera i on doceni ich wysiłki.
• Przekonanie, że krzywdzące zachowania sprawcy są niezamierzone i przypadkowe.
• Przekonanie, że to one prowokują przemocowe zachowania partnera.
• Naiwne przekonanie, że skoro partner przeprasza za swoje zachowanie i starał się być bardzo miły, to zrozumiał swoje postępowanie i z pewnością zmieni się.
• Wykazywanie wysokiego poziomu empatii wobec sprawcy i jego dramatycznych doświadczeń z dzieciństwa, którymi sprawca tłumaczy swoją agresję i uważa, że nie powinien ponosić żadnych jej konsekwencji. Przekonanie, że jedynie one rozumieją problemy partnera.
• Poświęcanie się w imię dobra rodziny i dzieci szczególnie, gdy dzieci nie są krzywdzone w sposób bezpośredni. Przekonanie, że dzieci powinny się wychowywać w pełnej rodzinie.
• Zastraszone, jak pokazują statystyki, wiele osób doznaje poważnego uszczerbku na zdrowiu, a nawet traci życie po rozstaniu ze sprawcą.

Koncepcje teoretyczne zwracają uwagę, że budowanie dobrego związku z krzywdzicielem jest możliwe w oparciu o wieloetapowe oddziaływania psychoterapeutyczne wobec ofiary, która musi odbudować własne życie, gdzie chodzi między innymi o przywrócenie poczucia wpływu i kontroli nad własnym życiem, wyuczenie umiejętności walki o siebie i chronienia siebie, stawiania granic. Dopiero z poziomu niezależności i poczucia bezpieczeństwa można budować dobry związek, gdy jednocześnie zmiana dokonuje się w procesie leczenia u sprawcy.

Badania pokazują, że znacznie trudniej jest wybaczyć, czy też, że nie można wybaczyć sytuacji, w których dochodzi do przemocy wobec małego dziecka, kobiety w ciąży, przemocy seksualnej wobec dziecka, gdy sprawca nie wykazuje żalu, gotowości poniesienia odpowiedzialności i zadośćuczynienia za przemocowe zachowania bądź, gdy sprawca zawiódł i po okresie zaprzestania agresji powrócił do stosowania przemocy.

Dzieci – „Zapomniane Ofiary Przemocy Domowej”

Choć ocenia się, że co trzecie dziecko doświadczyło bezpośrednio przemocy ze strony dorosłego, to pozostaje retoryczne pytanie, czy dzieci, które są świadkami przemocy domowej, znęcania się nad matką czy rodzeństwem, to czy są one tylko świadkami czy również ofiarami przemocy domowej. Bycie w dzieciństwie świadkiem przemocy domowej jest dla dziecka równie traumatyczne, jak bycie ofiarą bezpośredniej przemocy, i skutkuje poważnymi konsekwencjami dla prawidłowego rozwoju psychicznego i społecznego. Życie w nieustannym stresogennym środowisku, permanentnym lęku, poczuciu zagrożenia i napięcia, braku poczucia bezpieczeństwa, przeżywanie strachu i bezradności skutkuje rozwijaniem się zaburzonej tożsamości. Dodatkowo, dzieci będące świadkami przemocy domowej żyją w przekonaniu, że są winne zachowaniom sprawcy przemocy, prowokują sprawce swoimi zachowaniami i są za nie odpowiedzialne. Dzieci są również nieustannie narażone na emocjonalny konflikt lojalnościowy wobec rodzica sprawcy przemocy a rodzica ofiary przemocy.  Dzieci, które są świadkami przemocy domowej są kilkukrotnie bardziej narażone na ujawnienie się wielu zaburzeń psychicznych, również w okresie dorosłości. 10 % dzieci wychowywanych w rodzinach bez przemocy, doświadcza zaburzeń psychicznych – versus 40 – 50 % dotkniętych przemocą. Dzieci te narażone są na wysokie ryzyko wystąpienia zaburzeń depresyjnych, lękowych, zaburzeń osobowości, zachowań impulsywnych autodestrukcyjnych i agresywnych, wysoki poziom deficytów w zakresie umiejętności społecznych, które mogą nasilać się w okresie dorosłości. Dzieci te najczęściej odtwarzają przemocowe wzorce zachowań domowych w relacjach rówieśniczych, co naraża ich na problemy wychowawcze w szkole, karanie za agresję i odrzucenie przez kolegów. Wyniki badań dowodzą, że dzieci, które były świadkami przemocy w dzieciństwie, w życiu dorosłym również stosują zachowania przemocowe wobec własnej prokreacyjnej rodziny. Badania prowadzone w Polsce potwierdzają powiedzenie ze „dzieci bite w dzieciństwie biją własne dzieci”, 73 % sprawców przemocy było jej ofiarami w dzieciństwie, 82 % – świadkami przemocy w dzieciństwie.

Badania wskazują, że u 20 % dzieci świadków przemocy wobec matek wystąpiły syndromy PTSD – stresu pourazowego. To oznacza, że sytuacja domowa jest dla nich takim samym stresogennym zagrożeniem, jak pole walki dla żołnierzy.

Tak, więc niewątpliwie obserwowanie przez dziecko przemocy domowej, bycie jej świadkiem jest przejawem przemocy psychicznej wobec dziecka, ponieważ tym samym nie są zaspakajane jego potrzeby i naruszane podstawowe prawa: prawo do prawidłowego rozwoju emocjonalnego, prawo do życia w domu bez przemocy, oraz powoduje szkody na zdrowiu psychicznym, wywołuje cierpienie i krzywdy moralne (ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie).

Charakterystyka sprawców przemocy domowej

Liczne raporty badań dotyczących charakterystyki sprawców przemocy wskazują na spektrum cech osobowościowych, które są konstytucją: historii życia i wydarzeń traumatycznych, mających wpływ na rozwój emocjonalny i poznawczy, rodzaje przemocy doświadczanej w dzieciństwie, rodzaj i więzi relacji wewnątrzrodzinnych, przekazów międzypokoleniowych panujących w ich rodzinach, oraz uwarunkowania genetyczne i biologiczne.

Wyniki badań dotyczące przemocy domowej wskazują na kilka rodzajów zaburzeń powiązanych ze stosowaniem przemocy. Należą do nich:

• Cechy osobowościowe, wśród nich zaburzenia osobowości – narcystyczne, dyssocjalne, borderline, bierno-agresywne, paranoiczne.
• Zaburzenia seksualne wpływające na relacje w związku.
• Doświadczenia przemocy domowej, rówieśniczej.
• Odporność na stres.
• Uzależnienia.

Podstawowym mechanizmem stosowanym przez sprawców przemocy jest zaprzeczanie stosowania przemocy, minimalizowanie i zaprzeczanie konsekwencjom stosowanej przemocy, zaprzeczanie odpowiedzialności i przekonanie, że jego zachowanie jest skutkiem działania innych czynników, alkoholu, narkotyków i utraty kontroli, prowokacji ze strony partnera, czy jedynie domaganiem się uznania jego „prawdy”.

Pomoc w problemie przemocy psychicznej i fizycznej w rodzinie

Jak skutecznie pomagać w złożonym zjawisku stosowania przemocy wobec osób bliskich?

Przemoc domowa jest zakorzeniona w bardzo wielu obszarach społecznych i osobowościowych. Oznacza to, że aby ograniczyć jej rozmiary powinna nastąpić radykalna zmiana przekonań społecznych dotyczących pełnionych ról przez kobiety i mężczyzn. Każdy z nas ma obowiązek pomóc osobie, która jest ofiarą zachowań przemocowych, ponieważ stosowanie takich praktyk zawsze narusza godność osobistą. Przepisy prawne już w preambule Konstytucji RP dają podstawy prawne do interwencji i wsparcia ofiar przemocy domowej, można bowiem przeczytać, że: „dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi”. Konstytucja RP w wielu artykułach zapewnia ochronę prawną rodziny, chroni godność człowieka, jako podstawę wolności każdego, i która to jest podstawowym prawem każdego człowieka.

Przemoc psychiczna i fizyczna w rodzinie, gdzie szukać pomocy?

Ofiary przemocy mają zagwarantowane ustawowo prawo do bezpłatnej pomocy i wsparcia, w tym pomocy prawnej, poradnictwa medycznego, psychologicznego, socjalnego, zawodowego i rodzinnego. Interwencji kryzysowych i ochrony przed dalszym krzywdzeniem, w tym zakaz kontaktowania się sprawcy i zapewnienie schronienia.

Ofiary przemocy powinny wiedzieć, że policja ma prawo do zatrzymania osoby podejrzanej o przemoc domową.

Procedura Niebieskiej Karty, która jest uruchamiana w wyniku zgłoszenia przez ofiarę przemocy lub członka rodziny. Świadek przemocy może zgłosić podejrzenie o stosowaniu przemocy. Mogą to zrobić jednostki organizacyjne np.: organizacje pomocy społecznej, policja, ochrona zdrowia, oświata, gminne ośrodki rozwiązywania problemów alkoholowych, jeśli podjęły uzasadnione podejrzenie o istnieniu przemocy domowej.

Ofiary przemocy domowej mogą korzystać z pomocy takich instytucji, jak ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki interwencji kryzysowej, specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, sąd rodzinny i opiekuńczy, policja i prokuratura. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nakłada również na osoby, które z racji swoich obowiązków zawodowych powzięły podejrzenie o przestępstwie przemocy w rodzinie powiadomienie policji lub prokuratury np. nauczyciele.

Psychoterapia w przypadku przemocy domowej

Problem przemocy domowej nigdy nie rozwiąże się sam. Rodzina, zarówno ofiary jak sprawcy przemocy prawdopodobnie bez pomocy z zewnątrz nie poradzą sobie z rozwiązaniem tego wyniszczającego problemu. Partnerzy muszą przejść niezwykle skomplikowaną drogę przemian w trakcie procesu leczenia, aby na nowo podjąć próbę pełnienia swoich funkcji w rodzinie. Jak pokazują badania niewiele par radzi sobie skutecznie z tym wyzwaniem i zazwyczaj decydują się na rozstanie. Bywa, że przemocowe doświadczenia obciążającej przeszłości skutkują najlepszą decyzją, jaką jest decyzja o rozstaniu i budowaniu własnej linii życiowej, z dala od wspomnień.

Podstawową metodą leczenia i przeciwdziałania przemocy domowej jest psychoterapia. Psychoterapia może obejmować zarówno ofiary, jak i sprawców przemocy, może mieć formę psychoterapii indywidualnej lub rodzinnej. Jak pokazują badania sama praca psychoterapeutyczna z ofiarą przemocy nie rozwiązuje problemu, ponieważ często po okresie separacji powraca ona do związku ze sprawcą i nadal ulega przemocy domowej. Jak w żadnym innym problemie psychologicznym, psychoterapia ofiary i sprawcy przemocy jest tu bezcenną wartością, pozwalającą na wzbogacenie jakości życia o niezbędne umiejętności, na rozwój osobisty i uaktywnienie własnego potencjału jednostki, które mają wpływ na poczucie szczęśliwości i satysfakcję życiową. Najczęściej w przypadku rodzin z problemem przemocy jest stosowana psychoterapia par, rodzinna, oraz indywidualna wobec sprawcy i ofiary przemocy.

Bywa, że rodzina wymaga jedynie psychoedukacji, dostarczenia wiedzy z zakresu bezprzemocowych metod wychowawczych, sposobów radzenia sobie ze stresem, sposobów rozwiązywania konfliktów, kontrolowania złości i agresji.

Praca z rodziną dotkniętą przemocą wymaga wnikliwej diagnozy psychologicznej i rozpoznania przyczyn problemu, który jest zawsze uwikłany w specyficzny dla każdej rodziny interakcyjny model relacyjny. Należy podkreślić, że rzadko się zdarza, że obie osoby, ofiara i sprawca przemocy mają jednocześnie świadomość problemu, a jest to warunkiem koniecznym do pracy nad związkiem. Również do rzadkości należy sytuacja, gdy sprawca przemocy sam zauważa problem i poszukuje pomocy, a jego motywacja do zmiany pochodzi z wewnętrznej potrzeby i nie jest podyktowana przymusem osób z zewnątrz czy instytucji. Zazwyczaj w pierwszym etapie psychoterapii, ofiara zaprzecza i minimalizuje problem przemocy. Rzeczywisty proces psychoterapeutyczny może się rozpocząć wówczas, gdy u oboga partnerów istnieje motywacja do tworzenia relacji opartej na równości, oraz świadomości roli krzywdziciela i krzywdzonego w dotychczasowym funkcjonowaniu rodziny.

Psychoterapia rodzinna w przypadku problemu przemocy jest niezwykle trudnym zadaniem, ponieważ wiąże się nie tylko z przekształceniem, ale wręcz burzeniem dotychczas mocno ustabilizowanej struktury rodziny, z dominującą pozycją przemocowego partnera. Etapem budowania bezpiecznego związku jest „oddzielenie się” partnerów od siebie a następnie budowanie partnerskiej relacji i nowych pozycji w rodzinie, co może budzić niepokój i dezorientację u partnerów i pytanie, w jakim kierunku zmierza budowanie bezpiecznej relacji. Trudnym etapem jest wchodzenie w nowe role w rodzinie, zakreślanie nowych granic pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny w oparciu o większą świadomość siebie, oraz tworzenie nowych zasad i reguł wspólnego funkcjonowania. W trakcie psychoterapii dochodzi nie tylko do przeformułowania struktury rodziny, pełnionych ról, zakreślaniu granic pomiędzy poszczególnymi jej członkami, zmiany stylu komunikacji, ale jest to również praca z wielopokoleniowymi przekazami transgeneracyjnymi dotyczącymi pozycji kobiety i mężczyzny w rodzinie, stylu funkcjonowania etc. To wszystko pociąga za sobą kaskadę zmian w całym systemie rodzinnym, których integracja w krótkim czasie nie jest możliwa, dlatego bezpieczny proces psychoterapeutyczny powinien być długoterminowy, nawet wieloletni.

Najważniejszym celem pierwszego etapu terapii jest uniezależnienie się partnerów od siebie i ustalenie odrębnych, indywidualnych celów terapii. Każdy z partnerów rozpoczynając proces terapii, musi dokonać analizy obecnej sytuacji, zagrożeń z nią związanych i zdecydować czy pozostać czy odejść ze związku. W wielu przypadkach strony podejmują decyzję o pozostaniu w związku, również ze względu na dzieci. W procesie terapeutycznym nieustannie pojawiają się wątpliwości, czy związek uda się odbudować i czy wysiłek naprawczy będzie się opłacał, czy partnerka nie opuści mnie pomimo moich starań. Nie sposób odpowiedzieć w trakcie terapii, na pytanie czy związek przetrwa. Co odkryją partnerzy w kolejnym etapie psychoterapii, jakie cechy osobowościowe, potrzeby i emocje ujawnią się. Czy podtrzymają deklarację budowania bezpiecznego związku, gdy pojawi się świadomość siebie i samoświadomość doznanych i wymierzanych krzywd, poczucie winy, świadomość przeżywania negatywnych emocji, jak złość, gniew, nienawiść i chęć separowania się od partnera. Ta niepewność prawdopodobnie będzie im towarzyszyć przez cały proces terapii, a wątpliwości mogą pojawiać się po jego zakończeniu.

W trakcie wspólnej terapii pojawia się bardzo wiele pułapek:

Proces terapeutyczny w przypadku przemocy domowej ogólnie ujmując, polega na przywróceniu równowagi w relacji partnerskiej, oznacza to, że ofiara uczy się „używać siły, wpływu”, a sprawca uczy się „rezygnować ze swojego wpływu na innych”. Zanim dojdzie do tego zrównoważenia sił, partnerzy muszą przejść wiele etapów i skomplikowanych kryzysów, którym będą towarzyszyły bardzo silne emocje, związane ze zmianą stylu funkcjonowania, inną interpretacją dotychczasowej rzeczywistości i rozumieniem swoich problemów, pojawiać się będzie zwątpienie i pytania o sens starań. Wraz z pojawieniem się i nasileniem mechanizmów indywidualizacji u ofiary przemocy, pojawia się u sprawcy niepokój dotyczący zagrożenia utratą swojej dominującej pozycji, poczucie braku szacunku i podważania jego wartości. W trakcie psychoterapii sprawca doznaje bardzo wielu intensywnych stanów emocjonalnych związanych np. z analizą swojej przeszłości w kontekście doświadczeń przemocowych, akceptacją inności partnera, tolerancją dla jego poglądów i wartości, oraz odmiennej interpretacji rzeczywistości, czy rezygnacją z dominującej i autorytatywnej roli w rodzinie i budowaniem płaszczyzny porozumienia. Ta intensywność przeżyć emocjonalnych u sprawcy przemocy może być powodem znacznego pogorszenia funkcjonowania psychospołecznego w wielu obszarach np. zawodowym.

Tworzeniu związku przyjacielskiego w trakcie terapii towarzyszy różnorodność przeżyć emocjonalnych przeżywanych w tym samym czasie przez partnerów np. związanych u sprawcy z próbą radzenia sobie ze złością, agresją i oczekiwaniem aprobaty dla nowych zachowań, a jednocześnie u ofiary związanych z pogłębioną świadomością doznanych krzywd i objawami DENSOS. Może to skutkować pogłębionym rozczarowaniem dotyczącym oczekiwanych efektów terapii w postaci bliskości. Bowiem na tym etapie uzasadniona staje się bardziej np. nieufność, zachowania dystansujące, negacja i odrzucenie partnera przez ofiarę.

Poważnym problemem w procesie budowania równowagi w zawiązku może być uświadomienie sobie, że partner nie jest tą osobą, z którą chcemy spędzić resztę życia. W codziennym funkcjonowaniu zaczynają być dostrzegane różnice osobowościowe, inne systemy wartości, oraz to, że partner nie spełnia i nigdy nie spełniał naszych oczekiwań, nie może zaspokoić naszych potrzeb, a dotychczasowy problem przemocowy maskował brak satysfakcji ze związku. Różnice okazują się tak duże, że uniemożliwiają wspólne porozumienie i budowanie dobrego związku. Być może kolejnym etapem terapii będzie poradzenie sobie z odrzuceniem przez partnera.

Poważnym wyzwaniem, nawet dla par, które pomyślnie przeszły proces psychoterapii jest walka o władzę i pozycję, w sytuacjach, które prowokują takie myślenie, co może przekreślić dotychczasowe wysiłki efekty terapii.

Psychoterapia sprawcy przemocy w rodzinie

Celem psychoterapii jest zmiana agresywnego zachowania u sprawcy przemocy i doprowadzenie do zachowań przystosowawczych, które są bezpieczne dla bliskich w rodzinie. Efektem leczenia powinny być głębokie zmiany osobowościowe i stylu funkcjonowania. Zmiana ta dokonuje się w kilku etapach. Proces psychoterapeutyczny rozpoczyna się od autodiagnozy swojego funkcjonowania w relacjach rodzinnych, rozpoznania i powstrzymywania zachowań przemocowych.

W początkowej fazie istotna jest praca nad motywacją sprawcy przemocy do zmiany, budowanie przekonań, co do korzyści podjęcia leczenia. Wypracowanie wewnętrznej motywacji jest podstawowym warunkiem efektywnego procesu leczenia. Praca psychoterapeutyczna nad motywacją do zmiany odbywa się w kilku etapach. Zazwyczaj w fazie kształtowania motywacji, sprawca przemocy nie zamierza niczego zmieniać w swoim postępowaniu. Prezentuje silne mechanizmy obronne racjonalizacji i zaprzeczania problemowi, jednocześnie manipuluje informacjami dotyczącymi relacji wewnątrz rodzinnych. Nie przyjmuje informacji, że jego zachowanie jest krzywdzące i niezgodne z prawem. Taka postawa może wynikać zarówno z niechęci do zmiany, jak i braku świadomości krzywdzenia bliskich. Kolejny etap budowania motywacji to wzrost świadomości dotyczący stosowania przemocy i koncentracja na korzyściach, jakie można osiągnąć dzięki zmianie.

W trzecim etapie psychoterapia koncentruje się nad rozwojem poczucia kontroli, świadomością sytuacji prowadzących do przemocy i swoich stanów emocjonalnych, oraz wprowadzaniem nowych zachowań i zmianą stylu funkcjonowania w rodzinie. Następuje proces uczenia się umiejętności samokontroli i strategii rozwiązywania problemów i konfliktów w relacjach partnerskich i rodzinnych.  To również etap przebudowy systemu wartości, schematów poznawczych i wyuczonych wzorców przemocowych. Umiejętność rozpoznania i ujawnianie doświadczeń przemocowych, których sprawcy doznali we własnym życiu. W dalszym procesie leczenia dochodzi do rozwiązywania problemów psychologicznych z przeszłości i rozwijanie zachowań prowadzących do bliskości w relacji z partnerem. W końcowej fazie następuje praca nad świadomością ryzyka nawrotów zachowań przemocowych, uczenie umiejętności rozpoznawania sytuacji trudnych i objawów zwiastujących możliwość nawrotu mechanizmów przemocowych. Końcowym etapem jest proces zadośćuczynienia, który ma na celu wynagrodzenie krzywd i budowanie bezpiecznych relacji z bliskimi. Bywa, że jedyną formą zadośćuczynia jest separacja od skrzywdzonych osób.

Istnieje prawdopodobieństwo rozczarowania podjętą psychoterapią, brakiem jej efektów w postaci zmiany klimatu w rodzinie, szczególnie w przypadku, gdy ofiara przemocy równolegle nie jest w terapii, i nadal posługuje się patologicznym stylem funkcjonowania np. podtrzymywaniem koalicji z dziećmi przeciwko przemocowemu ojcu, delegowanie partnera do roli „złego” i odpowiedzialnego za brak satysfakcji życiowej. Sprawca przemocy ma poczucie, że starania i podjęty wysiłek zmiany nie są dostrzegane przez partnera, jego intencje są niezauważalne. Wszystko to może prowadzić do eskalacji napięć i zachowań agresywnych. „Miało być lepiej a jest jeszcze gorzej”. Całkowite obarczanie winą sprawcy przez ofiarę za narastające konflikty, jej bezwolność oraz przekonanie, że tylko inni są winni jej problemów i są odpowiedzialni za jej nieszczęścia staje się błędnym kołem, i jest powodem nieskuteczności terapii. Należy wyraźnie podkreślić, że za zachowania przemocowe całkowitą odpowiedzialność ponosi sprawca, nie mniej funkcjonowanie ofiary w dotychczasowy sposób przystosowawczy do zachowań przemocowych staje się poważnym problemem w budowaniu bezpiecznego związku.

Psychoterapia ofiary przemocy domowej

Proces psychoterapeutyczny osoby krzywdzącej ma charakter wieloetapowy i jest niezależny od podjęcia leczenia przez sprawcę przemocy domowej. Podjęcie leczenia i pojawienie się potrzeby zmiany w swoim życiu jest zależne od stopnia uwikłania w związek przemocowy, oraz zasobów wewnętrznych i zewnętrznych, np. związanych z poczuciem wsparcia u innych osób. Psychoterapia ofiary przemocy koncentruje się między innymi na:

• Uczeniu umiejętności rozpoznania problemu doświadczania przemocy w swoim życiu,
• Przebudowaniu własnej tożsamości,
• Budowaniu niezależnego „ja”, budowaniu własnej odrębności i niezależności, w oparciu o własne potrzeby i pragnienia,
• Wzmacnianiu podejmowania samodzielnych wyzwań życiowych,
• Wypracowaniu nowych wzorców relacji w związku,
• Zbudowaniu sprawczości i poczucia wpływu na własne życie,
• Budowaniu pozycji bycia równorzędnym współpartnerem w związku, dbającym o równowagę w nim.

W podsumowaniu:

Wywieranie wzajemnego wpływu w związkach jest nieodłączną cechą funkcjonowania wszystkich bliskich relacji i podstawową zasadą budowania relacji. Nieustannie wywieramy wpływ i podlegamy wpływom innych. Sposoby wywierania wpływu są zależne od indywidualnych cech osobowościowych. Również uległość jest istotną cechą dla związku i funkcjonowania rodziny, zależną od cech osobowości. Zarówno wymiar wywierania wpływu, jak i uległości służą realizacji wzajemnych potrzeb, wspólnych celów, zamierzeń i dążeń. Wzajemne uleganie wpływom partnerów i wzajemna uległość służą budowaniu poczucia szczęśliwości w związku, pozwalają na porozumienie. Badania podkreślają jednak, że istnieją różne taktyki wywierania wpływu. Są wśród nich takie, które w sposób zdecydowany ograniczają wolność osobistą partnerów tzw. techniki twarde, – czyli przemocowe. Uległość, która jest motywowana lękiem wobec stosowanej taktyki twardej – przemocowej, nastawionej na realizację własnych celów i potrzeb, staje się patologicznym podporządkowaniem i jest cechą destrukcyjnego związku przemocowego.

Centrum Medyczne Salus Pro Domo w Warszawie oferuje pomoc rodzinom z problemem przemocy domowej: konsultacje, psychoterapię indywidualną dla sprawcy i ofiary przemocy, psychoterapię rodzinną, oraz psychoterapią dla dzieci i młodzieży.