Uzależnienia behawioralne – jakie są ich przyczyny i jak je leczyć?

Czyli uzależnienia od czynności. Są nazywane nowymi uzależnieniami

Badacze naukowi, socjolodzy i psycholodzy zwracają uwagę, że wiek XXI staje się epoką generującą lawinowo narastające problemy ze zdrowiem psychicznym związane z uzależnieniami. Każda dekada naszych czasów niesie za sobą nowy rodzaj uzależnień dotyczących substancji chemicznych – psychoaktywnych i tzw. uzależnień behawioralnych, ryzykownych zachowań.

Generalnie, uważa się, że za nasilone patologie społeczne i zagrożenie rozwojem uzależnień odpowiada specyfika tempa życia w XXI wielu, ery ponowoczesności, której cechą jest wcześniej niespotykany wzrost dynamicznych zmian, możliwości działania i aktywności człowieka, intensyfikacja bodźców zewnętrznych i związane z tym rosnące obciążenie psychofizyczne. Tempo życia, nasilenie czynników stresogennych i ucieczka od przykrych stanów emocjonalnych, oraz problemy z kontrolowaniem impulsów są powodem wzrostu uzależnień, które niosą ze sobą również śmiertelne ofiary. Osoby, które cechuje rodzaj deficytów umiejętności życiowych, narażone na frustrację, z problemami emocjonalnymi, z trudnościami w kontaktach interpersonalnych, z poczuciem niskiej samooceny, choćby na chwilę niwelują „ból istnienia” nadużywaniem substancji chemicznych lub zachowaniami, które prowadzą do uzależnienia.

Syndrom uzależnienia behawioralnego – skutek destruktywnego zaangażowania

Ze względu na skalę zasięgu uzależnienia behawioralne stają się bardzo poważnym problemem społecznym i świadczą o tym statystyki z ostatnich lat. Straty wynikające z uzależnienia są wielowymiarowe, dotyczą problemów funkcjonowania rodziny, zawodowego, edukacyjnego, ekonomicznego i konfliktów z prawem. Koszty opieki medycznej i społecznej ( absencje chorobowe, straty ekonomiczne, świadczenia socjalne, ośrodki resocjalizacyjne dla osób, które naruszają prawo) są bardzo trudne do oszacowania, ale w Polsce samo leczenie to wydatki liczone obecnie w miliardach złotych. Szacuje się, że uzależnionych od hazardu jest około milion osób. Uzależnionych od wyglądu – kilkaset tysięcy.

Cechą uzależnień staje się ich współwystępowanie np. pracoholicy często sięgają po substancje pobudzające i narkotyki, osoby uzależnione od hazardu mają problem z alkoholem. Niepokojące jest zjawisko, że uzależnionymi stają się osoby coraz młodsze wiekowo, rośnie ryzyko uzależnień w okresie adolescencji, narasta problem wśród dzieci. W przypadku dzieci i młodzieży odnotowuje się szybsze przechodzenie od zachowań ryzykownych, fazy eksperymentów do uzależnienia, niż ma to miejsce w przypadku dorosłych.

O ile w świadomości społecznej istnieje wiedza na temat problemów alkoholowych i związanych z zażywaniem narkotyków, o tyle problem uzależnień behawioralnych jest ciągle traktowany marginalnie i z pobłażaniem. Paradoksalnie uważa się, że uzależnienia behawioralne są bezpieczniejsze, o mniejszych negatywnych konsekwencjach dla zdrowia fizycznego niż uzależnienia od środków psychoaktywnych choćby, dlatego, że nie istnieje ryzyko przedawkowania. Ma to swoje uzasadnienie, jeśli chodzi o wymiar somatyczny, choć znane są przypadki śmierci przed monitorem komputera czy związane z poważnymi zaniedbywaniem podstawowych potrzeb fizjologicznych jak sen, jedzenie i picie. Natomiast bezpieczeństwo uzależnienia behawioralnego w kontekście zagrożenia dla zdrowia psychicznego nie jest to już prawdą. Uzależnienie od hazarduniejednokrotnie kończy się samobójstwem. Straty w funkcjonowaniu psychospołecznym to obniżony poziom jakości życia we wszystkich obszarach życia, rodzinnego i zawodowego, rozwoju osobistego. Uzależnienia behawioralne często skutkują poważnymi zaburzeniami psychicznymi np. objawami depresyjnymi, lękowymi, fobiami społecznymi.  Mają wpływ na nie wywiązywanie się z obowiązków zawodowych, rodzinnych, z opieki nad dziećmi.  Powodują marginalizację społeczną. Są poważnym zagrożeniem dla dobrostanu psychicznego.

Minimalizowanie znaczenia uzależnień behawioralnych ma wymierne konsekwencje w przypadku dzieci i młodzieży. Jeśli problem ryzykownych zachowań jest niedostrzegalny bądź bagatelizowany przez rodziców i opiekunów, to wiąże się to z dość późnym reagowaniem na już zaawansowane uzależnienie, które przejawia się wymiernymi konsekwencjami np. związanymi z edukacją szkolną, zaburzeniami emocjonalnymi i prawidłowym rozwojem osobowości. Nasilenie uzależnień behawioralnych związanych z technologiami cyfrowymi jest szczególnie widoczne na przełomie szkoły podstawowej i gimnazjum. Uważa się, że wiek gimnazjalny jest eksplozją zachowań ryzykownych, które prowadzą do uzależnień. W poradniach leczenia uzależnień behawioralnych pojawiają się pacjenci w wieku 14 lat. Na terapię trafiają nie tylko coraz młodsi pacjenci, ale równocześnie uzależnieni od wielu czynników: nadużywania napojów energetycznych, zaburzonym korzystaniem z technologii cyfrowych, sięganiem po alkohol i narkotyki.

Każde uzależnienie jest chorobą, która ma ściśle określone kryteria diagnostyczne, jest procesem dynamicznym i ma swoje fazy rozwojowe. Kolejne fazy rozwojowe uzależnienia niosą za sobą pogłębiającą się destrukcję i wymierne szkody fizyczne – somatyczne, psychiczne, społeczne – zawodowe, rodzinne i ekonomiczne, oraz kryminogenne. Utrwalone uzależnienie decyduje o naszym życiu, porzucane są kolejne plany, ambicje i motywacje, niszczy relacje rodzinne, bywa, że prowadzi do jej rozpadu, ogranicza karierę zawodową, a nawet powoduje zagrożenie bezrobociem.

Uważa się, że uzależnienia od substancji i behawioralne mają podobne uwarunkowania neurologiczne związane z działaniem neuroprzekaźników, pobudzania układu dopaminowego i serotoninowego. W przypadku wszystkich uzależnień dochodzi do wytwarzania neurohormonów, które odpowiadają za odczucia przyjemności – dopamina ( układ nagrody), i poprawy nastroju – serotonina, czy pobudzenia – adrenalina, noradrenalina, acetylocholina, oraz osłabienia czucia bólu – endorfiny.

Definicja Uzależnień Behawioralnych

Do tej grupy są zaliczane zachowania ryzykowne, które wywołują syndrom uzależnienia, ale nie są związane z nadużywaniem różnych substancji psychoaktywnych. Uzależnienie to silna potrzeba używania określonej substancji lub wykonywania określonej czynności, która prowadzi do podporządkowania i koncentracji swojego życia wokół tego czynnika, co może prowadzić do zaniedbywania innych obszarów życia. Uzależnienia dzieli się na uzależnienia od substancji – alkohol, narkotyki, leki; i od czynności – behawioralne.

Uzależnienia behawioralne są definiowane, jako szkodliwe dla zdrowia psychicznego i fizycznego zachowania kompulsywne, które oparte są na przymusie określonego postępowania, bez względu na świadomość i dotkliwość wywoływanych szkód.

Zakres zachowań, które są definiowane, jako te, które mogą prowadzić do uzależnienia ulega ciągłym zmianom i jest zależny od rozwoju zmian społecznych, cywilizacyjnych oraz pojawiania się nowych trendów kulturowych.

Do podstawowych uzależnień behawioralnych zalicza się:

• Cyberuzależnienia
• Patologiczny hazard
• Uzależnienie od zakupów – Zakupoholizm
• Patologiczne zaburzenia jedzenia – anoreksja, bulimia, obżarstwo
• Uzależnienie od seksu – Seksoholizm
• Cyberseksoholizm
• Uzależnienie od pracy – Pracoholizm
• Uzależnienie od sieci internetowej
• Uzależnienie od telewizji – Telemania
• Uzależnienie od telefonu komórkowego

Do nowo narastających uzależnień zalicza się:

• Wizualizacje – uzależnienie od modyfikacji swojego ciała, zmiany wyglądu, operacje plastyczne i upiększanie ciała, tatuowanie się, piercing – kolczykowanie uszu, nosa, języka, rozszczepianie języka, opiłowywanie zębów, wszczepianie metalowych kółek, kolczyków, implantów podskórnych.
• Tanoreksja – uzależnienie od opalania się, głównie kobiet od solarium
• Bigoreksja – uzależnienie związane z poprawianiem swojej sylwetki o potrzebą posiadania umięśnionego ciała
• Ekshibicjonizm internetowy
• Skrajne zachowania ryzykowne np. sporty ekstremalne – base jump, wingsuit
• Uzależnienie od informacji, przejawiające się np. w formie patologicznej obecności na portalach społecznościowych czy ekshibicjonistycznym prezentowaniem swojej osoby, również w mediach.

Przyczyny Uzależnień Behawioralnych

Trudno jednoznacznie określić przyczynę rozwoju uzależnień behawioralnych, uważa się, że jest to splot warunków społeczno-kulturowych, psychologicznych, osobowościowych i ekonomicznych. Naukowcy zwracają uwagę na znaczenie następujący zjawisk:

• Zmiany społeczno-kulturowe, które są rozwojem społeczeństwa opartego na globalizacji i technologiach cyfrowych.
• Tworzące się społeczeństwo wolnych wyborów, prowokuje do przesuwania granic tego, co dobre i złe, tego, co szkodliwe, często w sposób nieodwracalny. Prowokuje podejmowanie ryzykownych zachowań dla realizacji własnych celów („społeczeństwo ryzyka”)
• Konsumpcyjny styl życia
• Ekonomiczne związane np. z bezrobociem, narastająca dychotomia społeczno-ekonomiczna z nierównomiernym dostępem w społeczeństwie do dóbr materialnych i edukacji.
• Komunikacyjne, związane ze zwiększającym się wpływem i znaczeniem informacji telewizyjnych, medialnych, internetowych, eksplozją szumu informatycznego i niepotrzebnych informacji,
• Kształtowane przez mass media i świat wirtualny wzorce społeczne, silna wizualizacja młodzieżowych idoli.
• Psychologiczne uwarunkowania związane z niską odpornością na nasilenie czynników stresogennych.
• Predyspozycje osobowościowe, niedojrzałość emocjonalna. Zaburzenia emocjonalne i rozwoju osobowości.
• Dysfunkcjonalny styl funkcjonowania rodziny i niewydolny system wychowawczy – rodzicielski, który nie podejmuje w wystarczającym stopniu działań ochronnych.
• Pojawienie się w skali masowej salonów gier komputerowych tzw. automatów
• Rosnąca podaż napojów energetycznych, substancji pobudzająco-wzmacniających
• Promowanie przez celebrytów i idoli młodzieżowych różnych form wizualizacji – kolczykowanie, tatuaże
• Medialna presja na określone zachowania
• Pojawienie się na masową skalę solariów

Leczenie Uzależnień Behawioralnych

Postawienie diagnozy uzależnienia wymaga konsultacji psychologa. Diagnoza, jest zawsze zindywidualizowana, nie wystarcza do oceny „prawdziwego” uzależnienia definicja czy kryteria diagnostyczne klasyfikacji zaburzeń psychicznych.

Specyfika uzależnień behawioralnych polega na tym, że nie da się zachować całkowitej abstynencji od czynnika uzależniającego, tak jak ma miejsce w przypadku uzależnienia od alkoholu. Ma ona wpływ na sposób leczenia. Trudno, bowiem oczekiwać rezygnacji z używania Internetu, robienia zakupów. Leczenie uzależnień polega na oddziaływaniach psychoterapeutycznych prowadzonych przez psychoterapeutę uzależnień, które są modyfikowane zależnie od rodzaju i fazy uzależnienia. Profesjonalnie przygotowany program zdrowienia, oparty na rzetelnej diagnozie psychologicznej jest planowany na okres wielu miesięcy i modyfikowany w trakcie leczenia. Jest zależny od cech osobowościowych, specyficznych potrzeb, zaburzeń emocjonalnych. W przypadku uzależnień behawioralnych nie stosuje się leczenia farmakologicznego, detoksykacji organizmu.

Podstawowym objawem uzależnień jest zaprzeczanie. Zaprzeczeniu problemowi ulega również najbliższe otoczenie. Z tego powodu trudno często oczekiwać krytycyzmu i motywacji do podjęcia leczenia. W stosunku do uzależnień nie używa się pojęcia wyleczenia, lecz zatrzymania rozwoju choroby. Stąd celem psychoterapii jest pomoc w radzeniu sobie z chorobą, poprzez przebudowie w procesie terapii struktury osobowości, aktywizowanie rezerw, potencjału odpornościowego, zmiana schematów poznawczych i zachowań, pozyskanie umiejętności wglądu w sferę emocjonalną i umiejętności społecznych, oraz oddziaływania psychoedukacyjne w celu np. nabycia umiejętności rozpoznawania sytuacji zagrożonych ryzykiem powrotu uzależnienia.