Zaburzenia lękowe – jakie mają objawy i jak je leczyć?

Zaburzenia lękowe są najczęściej występującymi zaburzeniami nerwicowymi. Są potocznie określane, jako nerwica lękowa.

Lęk, jako objaw może występować w wielu innych zaburzeniach psychicznych np. zaburzeniach depresyjnych, zaburzeniach psychotycznych i schizofrenicznych, w zaburzeniach psychicznych o podłożu organicznym. Lęk może towarzyszyć chorobom somatycznym np. nadczynność tarczycy, hipoglikemia, chorobach układu krążenia. W kontekście nasilonego lęku można również mówić o cechach osobowości lękliwej, unikającej, zależnej.

Strach jest naturalnym stanem w odpowiedzi na pojawiające się zagrożenie w otoczeniu. Lęk od strachu różni się tym, że nie można wskazać na bezpośrednie bodźce, które go wywołują, bądź bodźce te nie są odbierane przez innych, jako zagrażające np. lęk przed wysokością, pająkami etc. Zaburzenia lękowe występują zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Wskaźniki zachorowalności na zaburzenia lękowe wskazują, że co trzecia kobieta i co piąty mężczyzna doznaje przynajmniej jednego typu zaburzenia lękowego: fobie, napady paniki, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.

Zaburzenia lękowe u osób dorosłych – Objawy

„objawy nerwicy lękowej”

Zaburzenia lękowe o podłożu nerwicowym są klasyfikowane zależnie od charakteru objawu i przebiegu zaburzenia. Zaburzenia lękowe w postaci fobii występują w bardzo określonych sytuacjach lub przed tą sytuacją. Lęk fobiczny jest irracjonalny i nieuzasadniony. Lęk w zespołach stresu pourazowego jest wywołany przez określone, traumatyczne sytuacje.

W zespołach lękowych o charakterze nerwicowym, przeciwnie niż w fobiach, nie ma konkretnej sytuacji, która wywołuje lęk. Lęk może przyjmować różne formy, objawiać się nieznacznym nasileniem lub napadami paniki, stałym przeżywaniem strachu, poczuciem zagrożenia. Może dominować nadwrażliwość na krytykę i odrzucenie, obawa przed brakiem akceptacji.  Najczęściej objawia się bezsennością, stałym poczuciem zmęczenia, zaburzeniami snu i lękowymi treściami marzeń sennych, które powodują wybudzanie. Zaburzenia lękowe mogą mieć charakter zaburzeń różnych czynności somatycznych. Z powodu nasilonego lęku, dla poczucia bezpieczeństwa i komfortu psychicznego mogą pojawiać się ograniczenia w życiu społecznym i unikanie określonych sytuacji społecznych. Utrzymujący się nasilony lęk („silna nerwica lękowa”) w dużym stopniu dezorganizuje aktywność codzienną, zawodową i edukacyjną, może ją całkowicie uniemożliwiać i prowadzić do inwalidyzacji. Zaburzenia lękowe mogą pojawić się na każdym etapie życia. Uważa się, że powstają w wyniku interakcji podatności neurobiologicznej i wystąpienia bodźców lękotwórczych.

1. Zaburzenia lękowe o charakterze lęku napadowego – lęk paniczny.

Potocznie określane, jako „atak nerwicy lękowej”

Podstawową cechą są napady ciężkiego lęku – paniki. Napady paniki nie odnoszą się do szczególnych sytuacji, pojawiają się bez żadnego związku i dlatego nie można ich przewidzieć. Są nagłe i mogą trwać kilka minut lub kilkanaście godzin. Często wiążą się z sytuacjami, z których trudno natychmiast wydostać się lub otrzymać bezzwłoczną pomoc np. w komunikacji, w zatłoczonych pomieszczeniach. Napadom paniki towarzyszy napad bicia serca, bóle w klatce piersiowej, duszność i problemy z oddychaniem, hiperwentylacja, uczucie omdlenia, niepokój ruchowy i nieustanne chodzenie. Ataki paniki powodują przymus ucieczki z miejsca, w którym osoba znajduje się i późniejsze unikanie go.  Zwykle pojawia się strach przed śmiercią, poczucie zagrożenia życia i obawa przed pozostawaniem samemu czy przebywaniem w miejscach publicznych. Zespół lęku napadowego może być samodzielną jednostką chorobową, ale może również występować w zaburzeniach depresyjnych czy agorafobii.

2. Zaburzenia lękowe uogólnione

Cechą jest stałe, uporczywe przeżywanie lęku tzw.- „ lęk wolnopłynący”. Występuje niezależnie od jakichkolwiek sytuacji. Przejawia się:

• Stałym podenerwowaniem, niepokojem.
• Poczuciem zagrożenia o niesprecyzowanej treści, mogą pojawiać się próby racjonalizacji poczucia zagrożenia.
• Lękiem przed wywiązywaniem się z codziennych obowiązków i zadań.
• Drżeniem, napięciem mięśniowym i bólem różnych mięśni, bóle kręgosłupa.
• Napięciem ruchowym i trudność w spokojnym usiedzeniu.
• Poczucie niepokoju w podbrzuszu.
• Przyśpieszone bicie serca.
• Pocenie się, zawroty głowy, suchość w ustach.
• Biegunki, brak apetytu i spadek wagi.
• Przeżywanie obaw, że coś złego zdarzy się, zamartwianie się.
• Zaburzenia snu, problemy z zasypianiem, bezsenność, częste wybudzanie się, lęki nocne.
• Stałe poczucie zmęczenia, niemożność wypoczynku, relaksu.
• Poczucie obniżonej sprawności intelektualnej, problemy z pamięcią, koncentracją, uczeniem się.
• Stany drażliwości.
• Stany płaczliwości.
• Unikanie aktywności społecznej, kontaktów towarzyskich, nawet rezygnacja z aktywności zawodowej.
• Okresowe przeżywanie objawów depresyjnych.

3. Zaburzenia depresyjno-lękowe, depresja lękowa

Zaburzenia depresyjno-lękowe mieszane cechuje występowanie nasilonych objawów lęku i depresji. Zaburzenie może mieć charakter przewlekły. W obrazie klinicznym może na pierwszym planie wysuwać się lęk w postaci niepokoju – niepokój psychoruchowy, poczucie zagrożenia, zaburzenia snu, bezsenność. Istotna jest dla leczenia diagnoza różnicowa, czy zaburzenie lękowe ma charakter nerwicowy czy zaburzeń afektywnych.

4. Lęk w dużych depresjach, typu endogennego

Najczęstszą formą lęku w zaburzeniach depresyjnych endogennych jest „lęk wolno płynący”. Jest przewlekły i przejawia się jako:

• Uczucie napięcia, niepokoju, trudności z odprężeniem się, zrelaksowaniem.
• Niepokój psychoruchowy, trudności w usiedzeniu w jednym miejscu, konieczność ciągłego chodzenia, niemożność przebywania w łóżku.
• Poczucie zagrożenia i oczekiwanie na nieokreślone, niepożądane, przykre wydarzenie.
• Okresy paniki.
• Problemy z koncentracja uwagi, pamięcią, nawet z dłuższym skoncentrowaniu się na czytaniu, dezorganizacja myślenia.
• Nadwrażliwość na hałas, dźwięki.
• Zaburzenia snu, całkowita bezsenność, wybudzanie się nad ranem i niemożność zaśnięcia.
• W sferze somatycznej może przejawiać się: przyśpieszona czynność serca, problemy z oddychaniem, płytki oddech, bóle i zaciskanie w klatce piersiowej, podwyższone ciśnienie krwi, bóle głowy, zaburzenia żołądkowe, biegunka.
• Nasilony lęk może objawiać się zahamowaniem ruchowym – osłupienie depresyjne, lub nagłym odhamowaniem, pobudzeniem ruchowym i wystąpieniem gwałtownych zachowań: agresywnych, samouszkodzeń, prób samobójczych.
• Lęk może być związany treścią z przeżywaniem urojeń depresyjnych.
• Nasilonemu lękowi w depresji mogą towarzyszyć myśli i tendencje samobójcze.

5. Lęk w depresjach maskowanych

Lęk może występować w depresji endogennej maskowanej. Depresja maskowana może nastręczać trudności diagnostyczne, bowiem bywa, że jest mylona z zaburzeniami o charakterze nerwicowym. Objawem może być lęk w postaci uogólnionej, jak i napadowy.

6. Zaburzenia adaptacyjne – reakcja na ciężki stres

Lęk w tym zaburzeniu jest wynikiem stresującego wydarzenia życiowego lub procesu adaptacyjnego do istotnych zmian życiowych, które z reguły były nagłe, nieprzewidywalne i niepożądane.

7. Zaburzenia lękowe w postaci fobii

Lęk w postaci fobii jest związany przede wszystkim z określonymi sytuacjami. Osoba stara się unikać tych sytuacji i przeżywa ich ewentualne pojawienie się. Przeżywanie lęku może mieć różne nasilenie od niepokoju do panicznego przerażenia.  Lęk w postaci fobii występuje w agorafobii, swoiste fobie dotyczą: zwierząt, przebywaniem na wysokości, związane są z widokiem krwi, przebywaniem w windzie, w zamkniętych pomieszczeniach, na moście. Do częstych zaburzeń lękowych należą fobie społeczne, fobia szkolna.

8. Lęk w innych zaburzeniach psychicznych i somatycznych

Zaburzenia lękowe wymagają specjalistycznej diagnozy, ponieważ przeżywanie lęku może być związane z innymi zaburzeniami psychicznymi i chorobami somatycznymi. Prawidłowa diagnoza jest niezwykle ważna, bowiem determinuje trafność i efektywność leczenia, szczególnie leczenia farmakologicznego. Leczenie jest zależne od diagnozy zaburzenia, w którym występuje lęk. Lęk może być związany:

• Z objawami zwiastunowymi schizofrenii, niezdiagnozowanymi zaburzeniami psychotycznymi. Przeżywanie urojeń np. prześladowczych, ksobnych i unikanie sytuacji społecznych może sprawiać wrażenie zaburzeń o charakterze lękowym.
• Z zaburzeniami afektywnymi, jako objawy depresyjne, lub jako pobudzenie w chorobie afektywnej. Zaburzeniom depresyjnym często towarzyszy lęk, jednak pierwotnym zaburzeniem wymagającym leczenia jest depresja.
• Z uzależnieniem od leków uspokajających i alkoholu, i z próbą odstawienia.
• Z rozpoczynającym się zespołem otępiennym.
• Z nadczynnością tarczycy.
• Hipoglikemią.
• Inne choroby somatyczne

9. Zaburzenia lękowe na podłożu somatycznym.

W przebiegu chorób somatycznych zaburzenia lękowe i depresyjne należą do najczęściej współwystępujących. Mogą mieć charakter lęku napadowego lub uogólnionego. Zaburzenia lękowe występują w stanach somatycznych zagrażających życiu, ostrych zespołach bólowych, zaburzeniach tarczycy i nadnerczy, zaburzeniach metabolicznych, niedoboru witaminy B, w chorobach serca i układu krążenia, układu oddechowego, reumatoidalnych zapaleniach stawów, chorobach nowotworowych, zatruciach alkoholowych, kokainy, środków psychoaktywnych.

Zaburzenia lękowe często o charakterze nagłym, osiągającym nasilenie paniki, wyprzedzają lub maskują wystąpienie objawów zaburzeń układu krążenia, zawału serca, niewydolności układu oddechowego, występuje w początkowym okresie nadczynności tarczycy. Objawy lęku występują w ostrych zespołach bólowych różnych chorób somatycznych. Zespół lęku napadowego występuje w chorobie wypadania płatka zastawki dwudzielnej.

Z tego powodu, że lęk współwystępuje w wielu schorzeniach somatycznych, które zagrażają życiu, pojawienie się lęku napadowego po raz pierwszy wymaga dogłębnej diagnostyki somatycznej.

• Zaburzenia lękowe o podłożu organicznym

Zaburzenia psychiczne uwarunkowane dysfunkcją mózgu wywołaną jego chorobami,

uszkodzeniami lub urazami są określane, jako organiczne zaburzenia psychiczne. Do objawów psychopatologicznych należą zaburzenia funkcji poznawczych: pamięć, intelekt, koncentracja uwagi, uczenie się, występuje też uszkodzenie zdolności myślenia i rozumienia, zmniejszenie wątków myślowych, oraz urojenia, omamy, zaburzenia nastroju także lęk. Uszkodzeniom towarzyszy obniżona kontrola nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi i zachowaniem. Organiczne zaburzenia lękowe mogą charakteryzować się cechami lęku uogólnionego lub lęku napadowego. Zaburzenia lękowe są często związane z udarem mózgu, w przebiegu guzów mózgu. Zaburzenia lękowe uogólnione, o charakterze napadów paniki, jak również w postaci fobii są stwierdzane w chorobie Parkinsona. W organicznych zaburzeniach nastroju i organicznych zaburzeniach urojeniowych również może występować lęk. Leczenie zaburzeń lękowych w przebiegu schorzeń o podłożu organicznych powinno obejmować leczenie farmakologiczne i oddziaływania terapeutyczne.

Zaburzenia lękowe – przyczyny

Zakłada się, że w etiopatogenezie zaburzeń lękowych znaczenie mają predyspozycje osobowościowe, które są wypadkową wzajemnych interakcji czynników genetycznych i wpływów psychologiczno-środowiskowych w okresie dzieciństwa i kształtowania osobowości.

Biologiczne uwarunkowania zaburzeń lękowych

• Istnieje tendencja do rodzinnego występowania zaburzeń lękowych. Uważa się, że genetyczną predyspozycję do zachorowania stanowią czynniki temperamentne, takie jak nadmierna nadwrażliwość, nieśmiałość, lękliwość. Wzajemna interakcja czynników środowiskowych i genetycznych prowadzi do zaburzeń lękowych.
• Badania wskazują, że w mechanizmach lęku znaczną rolę odgrywa układ limbiczny, jądra migdałowe i hipokamp, jako główny ośrodek pośredniczący w reakcjach na stres i powstawanie lęku.
• Koncepcje neuroprzekażnictwa mózgowego zwracają uwagę na znaczenie układu noradrenergicznego i serotoninergicznego.

Koncepcje poznawczo-behawioralne

Według koncepcji poznawczych stany lękowe należą do nie przystosowawczych reakcji, które są wynikiem dysfunkcjonalnych schematów poznawczych, przekonań i założeń dotyczących samego siebie, innych i otaczającego świata. Podkreśla się znaczenie błędnych przekonań, sądów i opinii, wyuczonych w toku doświadczenia życiowego, szczególnie w okresie dzieciństwa, które mają wpływ na przeżywanie emocjonalne i zachowanie.

Na przykład osoby cierpiące z powodu napadów paniki, zgodnie z modelem poznawczym przejawiają nadwrażliwość na wszelkie sygnały pochodzące z organizmu, które są interpretowane skrajnie katastroficznie. Podwyższone tętno wywołuje automatyczną katastroficzną myśl o nieuchronnym zawale. To z kolei zwiększa poziom lęku, napięcia i tworzy się tzw. spirala paniki, a końcowym efektem jest napad paniki.

Leczenie zaburzeń lękowych

W zaburzeniach lękowych podstawową metodą leczenia jest psychoterapia:

• Psychoterapia psychodynamiczna, która prowadzi do restrukturalizacji cech osobowości, które są odpowiedzialne za nieskuteczne radzenie sobie w sytuacjach stresogennych.
• Psychoterapia poznawczo-behawioralna, której celem jest korekta dysfunkcjonalnych schematów myślowych prowadzących do zaburzeń lękowych.
• Psychoterapia rodzinna szczególnie, gdy objawy zaburzenia są osadzone w sytuacji rodzinnej.
• Techniki relaksacyjne
• Treningi behawioralne

Leczenie farmakologiczne w zaburzeniach lękowych jest traktowane, jako leczenie uzupełniające oddziaływania psychoterapeutyczne. Do najczęściej stosowanych leków należą leki przeciwlękowe i przeciwdepresyjne. Benzodiazepiny są podawane, jako forma doraźna, ze względu na charakter uzależniający tej grupy leków.

Jak pokonać nerwicę lękową?  Czy nerwicę lękową można wyleczyć?

Istnieje wiele badań naukowych, które wskazują na wysoki poziom efektywności psychoterapii w leczeniu zaburzeń lękowych. Na szczególną uwagę w leczeniu zaburzeń lękowych zasługuje psychoterapia poznawczo-behawioralna i model meta-poznawczy terapii, strategie i treningi zmiany nawyków w terapii poznawczo-behawioralnej.

Zaburzenia lękowe u dzieci

Lęki i obawy w formie łagodnej i krótkotrwałej są naturalnym stanem emocjonalnym u dzieci. Charakter przeżywanego lęku jest zależny od fazy rozwojowej dziecka. Bywa jednak, że lęk jest nieadekwatny do wieku rozwojowego dziecka, destabilizuje i ogranicza funkcjonowanie, wówczas być może mamy do czynienia z zaburzeniami lękowymi u dziecka.  Zaburzenia lękowe u dzieci manifestują się w podobny sposób, jak u dorosłych, symptomy dotyczą objawów fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych. Do typowych zaburzeń lękowych okresu dzieciństwa należy:

• Lęk przed separacją,
• Zaburzenia lękowe w postaci fobii,
• Lęk społeczny,
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne,
• Uogólnione zaburzenia lękowe.

Lękowe zaburzenia separacyjne.

Lęk separacyjny pojawia się i mija, jako naturalny czynnik rozwojowy. Jeśli jednak utrzymuje się nieadekwatnie do wieku, to jest sygnałem przystosowawczych problemów psychologicznych dziecka. Przejawia się nieadekwatną do wieku obawą przed rozstaniem z rodzicem i niechęcią związaną z rozdzieleniem, towarzyszy temu nierealistyczna obawa, że coś złego przytrafi się bliskiej osobie. Utrzymujący się lęk separacyjny znacząco może wpływać na funkcjonowanie szkolne, rówieśnicze.

Fobia szkolna.

Fobia szkolna jest zaburzeniem lękowym, które ogranicza się wyłącznie do środowiska szkolnego, często jest powodem unikania i odmowy chodzenia do szkoły.

Lęk społeczny u dzieci

Lęk przed osobami obcymi jest typowy dla małych dzieci do 30 miesiąca życia. Uporczywe unikanie osób spoza rodziny w starszy wieku może prowadzić do poważnych zaburzeń funkcjonowania społecznego. Może być powodem odmowy chodzenia do przedszkola i szkoły. Lęk społeczny prowadzący do opuszczania szkoły, a nawet porzucania, nasila problemy w funkcjonowaniu społecznym i może mieć poważne konsekwencje rozwojowe.

Zespół lęku uogólnionego u dzieci.

Przejawem jest chroniczny, nadmierny, nieadekwatny niepokój i lęk, których nie można powiązać z konkretną sytuacją, czy stresogenną sytuacją. Ujawnia się w postaci ciągłego zamartwiania się tym, co może się zdarzyć, często dotyczy akceptacji, oceny, ewentualnej krytyki. Kontakty społeczne, rodzinne, rówieśnicze są tematem obaw i niepokoju. Bodźce z zewnątrz, sytuacje społeczne są interpretowane głównie, jako zagrożenie. Stanom towarzyszy podenerwowanie, napięcie, drażliwość, napięcie mięśniowe, bóle brzucha, bóle głowy, trzęsienie się, pocenie, duszenie, problemy z koncentracją, uczeniem się, problemy ze snem.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne

Zaburzenie to należy do zaburzeń o charakterze lękowym. Charakteryzuje się uporczywymi obsesjami – natrętnymi myślami i kompulsjami – natrętnymi czynnościami. Częstymi obsesjami u dzieci jest zakażenie, zabrudzenie, urazy, zarazki. Do natrętnych czynności należą: mycie rąk, czyszczenie, układanie, porządkowanie, sprawdzanie.

Leczenie zaburzeń lękowych u dzieci

W zaburzeniach wieku dziecięcego podstawową formą leczenia jest psychoterapia rodzinna. W zaburzeniach lękowych efektywna jest indywidualna psychoterapia poznawczo-behawioralna, treningi behawioralne i relaksacyjne. W wyjątkowych przypadkach jest stosowane leczenie farmakologiczne.